–Պարոն Օսկանյան, ի՞նչ եք կարծում, Սերժ Սարգսյանը վտանգավո՞ր խաղի մեջ է մտել այս փուլում. նկատի ունեմ հայ-թուրքական հարաբերություններ, Ղարաբաղ, ՆԱՏՕ, ԱՄՆ, ԵՄ, Ռուսաստան, տարածաշրջան` ամբողջ թնջուկը, և կկարողանա՞, արդյոք, անվնաս դուրս բերել Հայաստանն այդ ամենի միջից:
-«Վտանգավոր խաղ» ձևակերպում չէի ցանկանա կիրառել: Սակայն գոնե ինձ համար ակնհայտ է, որ Հայաստանի Հանրապետությունը մտել է մի գործընթացի մեջ, որի վրա շատ արագ կորցրել է իր ազդեցությունը: Ես վտանգը դրանում եմ տեսնում: Հայ-թուրքական հարաբերություններն այսօր շաղկապված են ղարաբաղյան խնդրի հետ, ինչի վառ ապացույցը Էրդողան-Պուտին վերջին հանդիպումն էր, որի օրակարգային հարցերից մեկը ԼՂ խնդրի կարգավորումն էր: «Խորագիրը» խիստ ակնհայտ է` Հայաստանի հետ հարաբերությունները լավացնելու համար եկեք լուծենք Ղարաբաղի հարցը: Սա ամենաանցանկալի սցենարն է, որ երբևէ կարելի էր մտածել, երևակայել:
Դժբախտաբար, Հայաստանի վարած քաղաքականությունը հասցրել է դրան: Իհարկե, դիվանագիտության մեջ անուղղելի պրոցեսներ չկան, և քաղաքական կամքից ավելի (իսկ դրա պակասը, անշուշտ, նույնպես կա) հստակ գաղափարական պատկերացումներ ու մոտեցումներ են անհրաժեշտ, որպեսզի իրավիճակը շտկվի:
-Չէ, տեսակետ էլ կա, որ այս փուլում Սերժ Սարգսյանը կարողանում է շատ նուրբ մանևրել` «հետ ու առաջ» սկզբունքով:
-Ի՞նչ մանևրի մասին կարող է խոսք լինել. թուրքերն ստացել են ինչ ուզում են, նրանք դերակատար են դարձել ղարաբաղյան հարցում, ցեղասպանության հարցը բավականին տուժել է, իսկ սահմանը դեռ փակ է: Այսինքն` այն, ինչ հնարավոր էր տալ, տվել ենք: Բացի այդ, թուրքերը խոսում են պատմաբանների հանձնաժողովի, սահմանները ճանաչելու մասին: Փաստորեն, հարաբերությունների «օրակարգն» արդեն իսկ հայտնի է, և մանևր չկա: Մանևր կլինի այն ժամանակ, երբ Հայաստանը սկսի դիվիդենդներ ստանալ:
-Բայց չէ՞ որ երբ երկու գերտերություններ ցանկանում են վերմակը հատկապես իրենց ոտքերին պահել` ի հաշիվ Հայաստանի, ստատուս-քվոյի շարունակությունն ու պահպանումը մեզ համար նույնպես մանևր է: Տասը տարի էլ Ձեր ժամանակ էր, չէ՞, ստատուս-քվոն պահպանվում:
-Մենք երբեք մեզ այսպիսի իրավիճակում չէինք դրել. դիվանագիտական բարենպաստ իրավիճակում էինք, ինքնորոշման հարցը միշտ գերակշռող էր, և փաստաթղթում այն տեղ էր գտել: Իսկ այսօր արդեն միջնորդների մակարդակով խոսվում է Ղարաբաղի ինքնավարությունից, Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունից, և, վերջապես, Թուրքիան դերակատարություն է ստանձնել այդ հարցերում: Հայաստանի համար օրախնդիր է` կտրուկ փոխել քաղաքականությունը. կոմպլեմենտարիզմից հրաժարվել են, բայց ինչո՞վ է դա փոխարինվել, ոչ ոք չգիտի. մեկը թող ասի, որ իմանանք, թե մեր տեղն ու դերը տարածաշրջանում ինչպիսին է:
-Քայլերի Ձեր առաջարկը:
-Երկար զրույցի թեմա է. մեկ-երկու այդպիսի առաջարկ արդեն արել եմ: Կարծիքս միանշանակ է` այսօրվա իշխանությունները պետք է ընդունեն, որ գործընթացը գնում է մեզ համար ոչ շահեկան ուղիով, և իրավիճակը պետք է շտկել:
-Չէ, էդպես չէ. պնդում կա, որ Սերժ Սարգսյանը հենց վերջերս` պրահյան հանդիպման ժամանակ ասել է, որ կարգավիճակի հարցը պետք է լինի ամենասկզբում, որին կհետևի անվտանգության գոտու տարածքների վերադարձի խնդիրը:
-Իհարկե, Հայաստանի դիրքորոշումը հենց այդպես էլ պետք է լինի: Բայց ողջ խնդիրն այն է, թե աշխարհի ընկալումն ինչպիսին է` ինչ էր և ինչի է փոխվում: Իսկ ընկալումը փոխվում է, որովհետև ընթացող պրոցեսները Թուրքիայի և Ադրբեջանի տեսակետներն ավելի գերիշխող են դարձնում. հանրության, քաղաքականություն որոշողների տեսակետները շատ կարևոր են. ցանկացած պահի կարող է ինչ-որ բան պարտադրվել, Հայաստանը պետք է կարողանա դիվանագիտական բարենպաստ վիճակում գտնվել:
-Պարոն Օսկանյան, այն, ինչից Դուք խոսում եք, կարծես վիրտուալ իրականության արտացոլումն է` «հնարավոր է, արդեն խոսվում է», բայց վիզուալ իրականությունում և գոնե այս պահին ունենք հետևյալ դեֆակտո իրավիճակը. Հայաստանը կոշտացրել է իր դիրքորոշումները և հայ-թուրքականում ասում է` առանց նախապայմանների, ղարաբաղյան խնդրում` վերևում արդեն նշեցի:
-Խնդիրը կոշտ կամ ոչ կոշտ լինելը չէ, ընդ որում, կոշտությունը միշտ չէ, որ աշխատող է: Իմ կարծիքով, մեր դիրքորոշման մեջ հստակություն չկա. դիրքերի, մոտեցումների հստակեցում է պետք, որպեսզի հասկանալի լինի` մենք կոնկրետ ինչ ենք ուզում, ինչին համաձայն ենք, ինչը մեզ համար բացարձակապես անընդունելի է: Հայաստանյան քաղաքականության մեջ այդ հրապարակային բացատրությունները բացակայում են: Թուրքական և ադրբեջանական կողմն իր խնդիրները շատ ավելի հստակ է դնում:
–Բոլոր դեպքերում թե՛ իրենք, թե՛ մենք ընդամենը հայտարարությունների մակարդակով ենք առայժմ հանդես գալիս, ու դուրս է գալիս, որ նրանց հայտարարություններին Դուք հավատում եք, մերին` ոչ: Սերժ Սարգսյանը գոնե իր վերջին ասուլիսում միլիոն անգամ նշեց` ղարաբաղյան հարցում երեք սկզբունքային կետերը «սրանք» են` հայ-թուրքականում` առանց նախապայմանների:
-Բայց ակնհայտ է, չէ՞, որ նախապայմաններ կան: Լավ է, որ նախագահն այդ բոլորն ասում է, բայց այդ ամենը նաև գործով պետք է երևա: Հայկական կողմը շարունակում է դեռևս հույս հայտնել, որ թուրքերը սահմանը կբացեն: Իսկ գործընթացը կենդանի պահելը հենց Թուրքիայի ցանկությունն է: Այդ իսկ պատճառով կուրսի հստակ փոփոխության կարիք կա. սա միանշանակ է, ոչ ոք թող չկասկածի, մանավանդ որ կասկածի տակ են դրվում մեր համազգային սկզբունքները:
–Ի՞նչը նկատի ունեք:
-Ասենք` պատմաբանների հանձնաժողովը. սա նույնպես գերիշխող տեսակետ է:
-Բայց փաստացի ապացույցը չկա, չէ՞:
-Հենց դա է ողջ խնդիրը. չբացելով այդ փաստաթղթի բովանդակությունը, չպարզաբանելով մեր տեսակետները, չապահովելով դրանց հրապարակայնությունը, գերիշխող են դառնում թուրքական տեսակետները: Ում հետ այսօր խոսում ես, պնդում է, որ հայկական կողմը համաձայն է պատմաբանների հանձնաժողով ստեղծելու։
–Ո՛չ, օրինակ, ինքս գիտեմ, որ ՀՀԿ գործկոմի նիստում Սերժ Սարգսյանը սահմանները ճանաչելուն առնչված ասել է, որ դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման համար ֆիքսվելու է` «ինչ սահմաններ որ կան» եզրույթը, իսկ հանձնաժողովը լինելու է միջկառավարական ենթահանձնախումբ, որն ուսումնասիրելու է այդ տարիներին տեղի ունեցած բոլոր դեպքերը:
-Հուսով եմ, որ իսկապես այդպես է, ես դրա ջատագովն եմ: Ուղղակի այս պահին, որպես գործընթացները դրսից դիտող մարդ, որպես մարդ, որը խոսում է նաև քաղաքականություն ձևավորողների հետ, ուզում եմ ահազանգ հնչեցնել, որ թե՛ պատկերացումները, թե՛ գործընթացներն այսօր հօգուտ մեզ չեն, և կտրուկ փոփոխության կարիք կա: Եվ այս առնչությամբ, երևի Ձեզանից զատ (որ այսքան փորձում եք հակադրվել ինձ), Հայաստանում քիչ մարդ կա, որ Ձեզ հետ նույն կարծիքին լինի:
-Ես, նախ` կատարում եմ լրագրողական իմ «սուրբ» պարտքը` «բացում» եմ Ձեզ: Եվ ապա, եթե Դուք լինեիք այս պահին իշխանության, դարձյա՞լ «ահազանգելու» էիք:
-Ասեմ միանշանակորեն` ապրիլի 22-ի հայտարարությունը չէր լինի, Հայաստանն այսօր այսպիսի իրավիճակի մեջ չէր հայտնվի. ես դրան ուղղակի չեմ կասկածում:
-Իսկ հիմա թույլ տվեք ավելի բուռն Ձեզ հակադրվել: Պարոն Օսկանյան, կա տեսակետ, որ Սերժ Սարգսյանն այնպիսի ժառանգություն է ստացել Ձեզանից, որ ղարաբաղյան հարցում «մոտիկից» ծանոթանալով իրերի վիճակին` ափիբերան է մնացել:
-Գիտե՞ք, նման բան ես նախագահից դեռևս չեմ լսել, նախագահը ղարաբաղյան գործընթացից միշտ էլ տեղյակ է եղել: Ես կարծում եմ, որ այն, ինչ Ղարաբաղի հարցով (նաև` Թուրքիայի հետ կապված) մենք հանձնել ենք ՀՀ հաջորդ իշխանություններին, դրանից ավելին ակնկալել հնարավոր չէր: Ղարաբաղյան հարցում հանձնել ենք ինքնորոշման իրավունք, ինչն էլ սևով սպիտակին գրվել է վերջին փաստաթղթում և ներկայացվել կողմերին: Եվ դա այն դեպքում, երբ ինքներս ժառանգել էինք լիսաբոնյան հայտարարությունը: Իսկ հայ-թուրքական հարցերով հանձնել ենք ցեղասպանության` առնվազն տասը պետությունների կողմից ճանաչում: Առավել ևս, որ մենք երբեք մեր սկզբունքներից չենք շեղվել` Ապրիլի 24-ի նախօրյակին նման հայտարարություն անելով:
–Ի՞նչ է տվել Հայաստանին 10 երկրների այդ ճանաչումը` կոնկրետ:
-Դա մեր բարոյական պարտավորությունն էր. պատմական այդ իրողությունները մեր ժողովրդի ամենացավոտ, սև էջերն են, և մեր կորուստներն այնքան մեծ են, որ նման հարցը կասկածի տակ դնելն ինձ համար բացարձակապես անընդունելի է:
-Բոլոր դեպքերում, փակ սահմանները նոնսենս են 21-րդ դարում:
-Այո՛, բայց սահմանը փակել է Թուրքիան, և Ձեր ասածը ճիշտ կլիներ, եթե Հայաստանն ասեր, թե միայն ցեղասպանությունը ճանաչելուց հետո կկարգավորվեն մեր հարաբերությունները: Բայց մենք ասել ենք` կկարգավորենք հարաբերություններն առանց այդ նախապայմանի: Հիմա որ ցեղասպանության հարցը մի կողմ է դրվել, բացվե՞լ է սահմանը: Լևոն Տեր-Պետրոսյանը ցեղասպանության հարցն ընդհանրապես չէր բարձրացնում, բացվե՞ց սահմանը: Մենք ժառանգել էինք փակ սահման, մեզ չի հաջողվել բացել այն, բայց այդ ընթացքում մենք սկզբունքներ չենք զիջել:
-Չէ, նախ` նույն Սերժ Սարգսյանը պնդում է, բոլորիս հոգնեցնում է պնդելով, որ ցեղասպանության հարցն ինքը «մի կողմ» չի դրել: Եվ ապա. նույն Սարգսյանն այսօր նաև «պնդում» է, որ պետք է վերադարձնել բուդապեշտյան ֆորմատը. իմա` Ղարաբաղը բանակցային սեղանի շուրջ. դա նույնպե՞ս սկզբունքներից զիջում է:
-Նախ` ասեմ, որ մենք (Քոչարյանի իշխանությունը նկատի ունի Օսկանյանը և ոչ` Տեր-Պետրոսյանի- հեղ.) ժառանգել ենք Ղարաբաղի չմասնակցությունը: Երկկողմ ուղիղ բանակցությունները Հայաստանի և Ադրբեջանի նախագահների խորհրդականների միջև սկսվել են 96 թ. հունվարին: Միայն 96 թ. տեղի է ունեցել առնվազն նման ութ հանդիպում: Ես սա որպես մեղադրանք չեմ ասում, այլ որպես փաստ եմ արձանագրում: Ղարաբաղը պրոցեսից «դուրս է մնացել» 1997 թվականի մարտին` մոսկովյան հանդիպումից հետո, որի պատճառը լիսաբոնյան հայտարարությունն էր: Երբ Քոչարյանը նախագահ է ընտրվել, ու ես էլ նախարար եմ դարձել, Ղարաբաղն արդեն Մինսկի գործընթացում չկար, որովհետև գործընթաց չկար, այն ընդհատվել էր:
Իհարկե, մենք պնդել ենք և պետք է շարունակենք պնդել, որ Ղարաբաղը ուղիղ բանակցային կողմ լինի: Եվ եթե օրվա իշխանությունները կարծում են` Ղարաբաղի բանակցային կողմ չլինելն անընդունելի է, և Ղարաբաղը պետք է բանակցի, թող քայլեր ձեռնարկեն: Չես կարող նախկին իշխանությանը դրա համար մեղադրել: Նախկինում մենք այն կարծիքին ենք եղել, որ ավելի լավ է Քոչարյանը բանակցությունները վարի, քան բանակցություններ ընդհանրապես չլինեն:
-Իսկ ինչո՞ւ նախկին իշխանությունը պայմանագիր չկնքեց. չէ՞ որ Քոչարյանն իշխանության եկավ` այդ հարցը լուծելու համար. կլուծեր, «թեթև» երկիր կթողներ` առանց ծանր ժառանգության ու կգնար վաստակած հանգստի:
-Գիտե՞ք, դա արդեն այսօրվա իշխանությունների պատասխանատվությունն է: Մենք փորձել ենք ամեն ինչ անել, հասնել հարցի կարգավորմանը: Մենք ունեինք մեր նշաձողը: Եվ ամենակարևորը` միջազգային հանրության նշաձողը մենք փոխեցինք, և ինքնորոշումը դարձավ առաջնային: Ինչը մեծ առաջընթաց էր, և ինձ համար մեծ ափսոսանք կլինի, եթե այսօրվա իշխանություններն այդ հնարավորությունը կորցնեն: Ինչ վերաբերում է պայմանագիր կնքելուն, ապա փաստաթղթում կային նաև մի շարք կետեր, որոնց հետ հայկական կողմը համաձայն չէր, ասենք` տարածքների, հատկապես մի քանիսի վերադարձի հետ կապված: Այսօր իշխանություններն իրենք պետք է որոշեն` իրենց նշաձողը որն է:
-Նույն ինքնորոշման խնդրի առնչությամբ պնդում կա, որ այն ժամանակին իմիտացիոն փրկօղակ էր Քոչարյանի համար, որպեսզի նա կարողանա շարունակել բանակցությունները և, այսպես ասած` արդարացնի 1998-ի թավշյա հեղաշրջումը: Բայց դա թողնենք մի կողմ և առաջ անցնենք. մեկ դիտարկումից հետո` Քոչարյանի և Ձեր անվան հետ է կապվում նաև Ստամբուլի խարտիայի ստորագրումը` տարածքային ամբողջականության սկզբունքով հանդերձ:
-Չկա նման բան, գնացեք և կարդացեք Ստամբուլի խարտիան. այնտեղ ֆիքսվել են հելսինկյան երկու սկզբունքներն էլ: Այդ խարտիային համաձայնություն տալով` մենք ոչինչ չենք զիջել:
-Անցանք առաջ. չէ, կարծեք մոռացանք ինքնաթիռի «օկուպացիոն» տարածքները: Դուք, բոլոր դեպքերում, օգտագործել էիք «օկուպացիոն» եզրույթը:
-«Օկուպացված» բառը երբ օգտագործեցի, անմիջապես հաջորդ օրն էլ բացատրեցի, որ նկատի ունեմ մեր կողմից զբաղեցրած տարածքները: Դա շահարկվեց և, ինչպես տեսնում եք` առայսօր: Շահարկողների խնդիրն է: Բայց ինձ այստեղ մի բան է ուրախացնում, որ տասը տարի ԱԳ նախարար եղած մարդուն, որն ամենամեծ հրապարակայնությունն է հանդես բերել իր ողջ գործունեության ընթացքում, ընդամենը նման հարցերի վրա կարող եք քննադատել, դա ինձ ուրախացնում է:
-Հրապարակայնության առումով համաձայն եմ, բայց քննադատել` որքան ուզեք: «Տխրեցնենք» Ձեզ, պարոն Օսկանյան, «տխրեցնենք». Սերժ Սարգսյանն այսօր գտնվում է «աշխարհի կենտրոնում», նա շրջապատված է խոշոր ուշադրությամբ. նրան համարյա «ամեն առավոտ» զանգահարում է ԱՄՆ-ի պետքարտուղարը, «քիչ անց» ԱՄՆ-ի փոխնախագահ Ջո Բայդենն է զանգում` «օկուպացնելով» նույնիսկ ինքնաթիռը. դե, նկատի ունեմ` ինքնաթիռային զանգը: Հետո տիկին պետքարտուղարուհին նամակներ է գրում, հետո Մեդվեդևի հետ ձուկ որսալու ժամն է, և այդպե՜ս շարունակ: Էլ չենք ասում այն մասին. որ Օբաման, թերևս, պետք է գար (գա) Հայաստան` Մարգարայի կամրջի վրա կտրելու հայ-թուրքական սահմանի բացման կարմի՜ր ժապավենը… Ի դեպ, Ռոբերտ Քոչարյանն իր պաշտոնավարության ընթացքում այդպես էլ ամերիկյան այցի հրավեր չստացավ, չեղավ Սպիտակ տանը. խնդրում եմ Քի-Վեստից հետո եղած հանդիպումը չմեջբերել. այն հրավեր չէր:
-Առանց Քի-Վեստի էլ` սխալվո՛ւմ եք: Ռոբերտ Քոչարյանը Սպիտակ տանը եղել է նաև Քլինթոնի ժամանակ:
–Պարոն Օսկանյա՜ն, բա եղա՞վ, ախր հիմա ես կարող եմ Ձեզ ընդհանրապես տխրեցնել` «չար, թունավոր» մտքեր հայտնելով: Հիշե՜նք. Քլինթոնի վարչակազմի ժամկետն ավարտվում էր, ամերիկյան հայկական լոբբին կարողացել էր հաջողացնել այդ հանդիպումը, գնացող Քլինթոնը չէր մերժել: Որքա՞ն ժամանակ էր հատկացված հանդիպմանը: Մեկ ժամ, չէ՞:
-Այո՛, մոտ մեկ ժամ:
-Իսկ ինչքա՞ն տևեց հանդիպումը. ընդամենը կես ժամ, որովհետև երկու նախագահներն առանձնապես խոսելու բան չէին ունեցել. նայել էին զմիմյանս մնացած «կես ժամը»:
-Օ՜, Դուք «այնտեղ» էիք:
-Ո՛չ, «մոտիկներ» ունենք Վաշինգտոնում: Անցանք առաջ, պարոն Օսկանյան, իսկ Դուք ճի՞շտ եք համարում, որ Հայաստանը չմասնակցեց ՆԱՏՕ-ի զորավարժություններին:
-Գիտե՞ք, գուցե պետք էր, որ չմասնակցեր: Սակայն ձևը, որով դա արվեց, ամենավատն էր: Մենք բոլոր կողմերին նեղացրինք. և՛ Ռուսաստանին, և՛ ՆԱՏՕ-ին, և՛ Վրաստանին: Ցավում եմ, բայց փաստ է:
–Պարոն Օսկանյան, Դուք պատահաբար շատ վատատես չե՞ք:
-Եկեք այսպես ասեմ. ես իմ երկիրը շատ եմ սիրում: Եվ քննադատում եմ, որովհետև սխալ բան եմ տեսնում, երբ դրական բան եմ տեսնում, ամենաշատն եմ ուրախանում, ուղղակի չտարվենք մանրուքներով. արտաքին քաղաքականության մասին պետք է արդյունքներով դատել: Ես խոսում եմ ինձ մտահոգող հարցերի, առկա անորոշությունների մասին և շատ ուզում դրականը տեսնել: Ես չեմ կարող վատատես լինել, որովհետև ամբողջ էությամբ օպտիմիստ եմ: ՈՒղղակի հարյուր տարի սպասելու համբերություն չունեմ:
-Պարոն Օսկանյա՞ն… բա եղա՞վ, բա չէ՞իք ասում, բա չէի՞ք «խոստանում», մենք` դուք, կարող ենք հարյուր տարի համբերել ու զարգանալ-զարգանա՜լ:
-Չէ՛, դա միայն Թուրքիայի հետ կապված եմ ասել և այդ առնչությամբ մնում եմ իմ կարծիքին. Թուրքիան պետք է իմանա, որ մենք, այո՛, հարյուր տարի, հազար տարի էլ էսպես կարող ենք ապրել:
-Պարոն Օսկանյան, Դուք ասել էիք, որ կստորագրեք Լևոն Տեր-Պետրոսյանի մարտի մեկի հանրահավաքի ելույթի տակ: Ինչո՞ւ որոշեցիք այդ «փաստաթուղթն» ստորագրել:
-Չեմ ասել` կստորագրեմ ելույթի տակ, այլ ասել եմ` կստորագրեմ քաղաքացիական հասարակություն և գաղափարական առողջ ընդդիմություն ստեղծելու մտքերի տակ: Իսկ կստորագրեմ, որովհետև դրանք ժողովրդավարության հիմնասյուներն են, առանց որոնց հնարավոր չէ ժամանակակից պետություն կառուցել: «Սիվիլիթաս» հիմնադրամի ողջ գործունեությունը միտված է հենց դրան:
-Իհարկե, ժողովրդավարությունն անչափ կարևոր է ցանկացած իշխանության պարագայում: Բայց ոնց երևում է` այն հատկապես կարևոր շապիկ է և ցավ է պատճառում, երբ ընդդիմադիր դիրքերում ես: Բայց շարունակենք. հիմա, երբ ՀՅԴ-ն է «գրվել» ընդդիմություն, նրանց հանրահավաքների ու ելույթների տակ նույնպե՞ս կստորագրեք:
-Գիտե՞ք, ես որևէ մեկի, որևէ քաղաքական ուժի նկատմամբ նախապաշարմունք չունեմ: Եվ հիմա, երբ ներքաղաքական հարցերի առնչությամբ ավելի հաճախ եմ հանդես գալիս, կարծում եմ` մեր ժողովուրդն ավելի լավ կհասկանա ու կընկալի իմ ասածները: Իմ մտածողությունը շատ ազատ է: Եվ ընդհանրապես, Հայաստանում չկա մարդ, որին ես ատեմ: Չկա մարդ, որին ցանկանամ` վատ լինի: Ես բոլորովին այլ կատեգորիաներով եմ մարդկանց դատում: Այդ իսկ առումով էլ կան գաղափարներ, որոնց ես հավատում-դավանում եմ, կան գաղափարներ, որոնք չեմ կիսում, չեմ ընդունում: Ես այս (և ոչ անձերին սիրելու կամ ատելու) սկզբունքով եմ առաջնորդվում: Այնպես որ, եթե կա լավ գաղափար, կա մոտեցում, որը համահունչ է իմ մտածողությանը, ես համաձայնում եմ, չկա` չեմ համաձայնում:
-Պատահաբար չե՞ք շրջանցում հնչած հարցը. մի ժամանակ կարծես խոսակցություն կար, որ Դուք դաշնակցական «հակումներ» ունեք:
-Եթե ՀՅԴ-ն ունի գաղափարներ, որոնք ես կիսում եմ, պաշտպանում եմ այդ գաղափարները: Լինում են դեպքեր, ո՜ր…
–ԲՀԿ-ին եք պաշտպանում:
-Գիտե՞ք, ես ինչ-ինչ խնդիրներ չունեմ, և եթե ինչ-որ մեկն իմ դավանած սկզբունքներն առաջ է քաշում, ես պաշտպանում եմ, իսկ սխալին ասում եմ` սխալ է: Եվ ընդհանրապես, ես իմ քաղաքական կարիերան չեմ կառուցում այլոց ձախողումների վրա:
-Պարոն Օսկանյան, բա ինչո՞ւ մարտի մեկին չասացիք «ճիշտն ու սխալը»:
-Այսօր, երբ մարտի մեկի դեպքերից արդեն մեկ տարի է անցել, մարդիկ դեռ վիճում են ճիշտ ու սխալի մասին, Դուք ուզում էիք, որ ամսի մեկին ես կարողանայի «ճիշտն ու սխալը» հստակե՞լ: Գիտե՞ք, այդ առնչությամբ էլ շատ են շահարկումները. մարտի մեկի իմ ասուլիսի համար ես բացարձակ չեմ զղջացել: Ես դրանով հնարավորություն էի տեսնում` իրավիճակը մեղմելու, որովհետև ընդհանուր մթնոլորտից զգում էի` անդառնալի իրադարձություններ կարող են տեղի ունենալ: Եվ ես, իսկապես, որպես հայ, որպես քաղաքական գործիչ, արտաքին գործերի նախարար, փորձեցի հնարավորինն անել նման զարգացումներից խուսափելու համար:
www.youtube.com կայքում իմ ամբողջ ասուլիսը կարող եք նայել, թե ես այնտեղ ինչ եմ ասել. ես կոչ եմ արել և՛ իշխանություններին, և՛ ընդդիմությանը` օգտագործել պահը, հայրենասիրություն դրսևորել, նստել և իրար հետ խոսել, որովհետև զգում էի, որ իրավիճակն իսկապես ահավոր լարված է:
Գիտեք, այդ օրն իրենց քաղաքական գործիչ կամ ղեկավար անվանող մարդկանցից ամեն մեկը մի տեղ թաքնվել էր, բոլորը լռում էին, սպասում, թե ինչ զարգացում կլինի, որ հետո կողմնորոշվեն: Կողմնորոշվեն` սրա՞ կողմը, թե՞ նրա կողմը: Ես այդ օրը համարձակություն, երևի թե նաև ազնվություն ունեցա կանգնելու ժողովրդի առաջ և ասելու այն, ինչ գիտեի, ինչ ինձ փոխանցվել էր` իրավիճակը մեղմելու համար. կոչ անել ընդդիմությանն ու իշխանությանը, որպեսզի երկխոսության գնան: Ես, իհարկե, նոր բան չեմ ասում, գաղտնիք չեմ բացում. երբ ես մտնում էի ասուլիսի սենյակ, ասել եմ` մի պայմանով եմ ասուլիսի գնում, եթե Դուք, պարոն նախագահ, համաձայնություն տաք, որ եթե իմ կոչին ընդդիմությունն ընդառաջի, Դուք պատրաստ եք նստել-խոսել ընդդիմության հետ: Ինքը համաձայնություն տվել էր: Այնպես որ, ես մաքսիմումն այդ օրն արել եմ և ցավում եմ, որ ինձ նման այլ մարդիկ այդ օրը չգտնվեցին:
-Պարոն Օսկանյան, եթե ես հիմա հազար ձևերով էլ հարցնեմ, Դուք չեք գնա դրան և անուններ չեք տա, բայց կգա՞ ժամանակ, որ Դուք տաք «ամեն մեկը մի տեղ թաքնված մարդկանց» անունները:
-Անուններ տալու կարիք չկա, նայեք` ուրիշ ով չխոսեց այդ օրը. մի հոգի է խոսել` Վարդան Օսկանյանը: Եթե կար մարդ, որն իրեն ղեկավար էր զգում, էդ օրը պիտի խոսեր, ինչ-որ մի բան ժողովրդին պիտի ասեր, ժողովրդին հանգստացներ, հասկանո՞ւմ եք:
–Օ՜, Դուք Սերժ Սարգսյանի՞ն նկատի ունեք, պարոն Օսկանյան (Ռոբերտ Քոչարյանը ցանկանում էր, որ Սերժ Սարգսյանը «սափրված» լիներ ու բոլորը տեսնեին, թե ով է օրվա «պատասխանատու ղեկավա՜րը» .- հեղ):
-Անուններ տալու կարիք չկա. խոսքս վերաբերում է ընդդիմությանը, իշխանությանը, բոլորին: Այսօր փորձում են շահարկել մարտի մեկը, իմ այդ օրվա ելույթը, ես այդ մարդկանց ասեմ, որ ոչինչ չունեմ թաքցնելու, չեմ զղջացել, որ դա արել եմ, ընդհակառակը, ես համարում եմ, որ դա համարձակության ու նաև իմ անկեղծության դրսևորումն էր:
-Գիտե՞ք, պարոն Օսկանյան, Ձեր խոսքից, ենթագիտակցական սուբլիմացիոն վիճակից այնպիսի տպավորություն եմ ստանում, որ Դուք, նախ` մի տեսակ վիրավորված-նեղացած եք, որ դարձել եք, այսպես ասած, «սանիտարական միջանցք» (դա այն «միջանցքն է, որով պատերազմի ժամանակ տեղափոխում են երեխաներին և ծերերին), մեղմ ասած, «զոհ», այդ օրվա իշխանական պալատից:
-Գիտե՞ք, ինչ ուզում եք` անվանեք, ես այդ պահին հետագա անելիքները չէի մտածում, այդ օրը բախման լուրջ վտանգ կար, օդում դա երևում էր, և ինչ-որ մեկը պետք է խոսեր, հանգստացներ: Ես դա փորձեցի անել: Չստացվեց: Բայց իմ խիղճն այդ առումով հանգիստ է:
-Պարոն Օսկանյան, այդ ամենի փոխարեն Դուք կարող էիք Քոչարյանին հորդորել` զենք չկիրառել, բանակը չօգտագործել. առավել իրավաբանորեն ձևակերպած` ուժային միջոցներ և կառույցներ չհանել սեփական ժողովրդի դեմ:
– Երբ ես խոսեցի մամլո ասուլիսում, ժամը վեցն էր, առաջին կրակոցը ժամը իննին եղավ, և երբ ես նախագահի առաջ պահանջ դրեցի, որ իր անունից ասելու եմ` իշխանությունները պատրաստ են երկխոսության, իմ մտքի ծայրով իսկ չէր անցնում խոսել կամ քննարկել ուժի օգտագործման կամ չօգտագործման խնդիրը, որովհետև ենթադրվում էր, որ նման ծայրահեղ դրսևորում չպետք է լինի: Գիտե՞ք, ես չեմ կարծում, թե ինչ-որ մեկը դա հաշվարկել էր:
–Հազար ներողություն, պարոն Օսկանյան, բայց էդպես չէ, եթե չասեմ` ճիշտ հակառակն է: Օրեր շարունակ բոլորս, ինչպես Դուք ասացիք, օդում եղած արյան հոտից, բախման հեռանկարից անզոր թևաբախում էինք: Մարտի մեկին նախորդող երեկոյան Քոչարյանի տված ասուլիսն իսկ հստակ կոդեր էր պարունակում, իսկ մարտի մեկի երեկոյան ժամը 17-ից արդեն հստակ որոշում կար` արտակարգ իրավիճակ ստեղծել. Դո՞ւք հո դա գիտեք. բոլորս հետևում էինք «Հայլուրին», Մյասնիկյանի արձանի մոտ ժողովրդի ձեռքին դանդաղորեն «լոմեր» էին հայտնվում, բայց, չգիտես ինչու, արտակարգ դրությունը հաստատվեց շատ հետո, երբ պայթել էր սպայի մոտ եղած նռնակը, երբ շատ մոտիկ տարածությունից «չերյոմուխան» իր սև գործն էր արել, երբ…
-Ժամային մանրամասներին ես չեմ տիրապետում: Այդ օրը, ինչպես և դրան հաջորդած օրերին ասել եմ այն, ինչ իմացել եմ։ Չեմ մտածել հետագայի մասին, այն մասին, թե մեկ, երկու, տասը տարի անց ով ինչպես պետք է շահարկի իմ ասածը։ Ինձ համար կարևոր է եղել գոնե փորձել հանդարտեցնել կրքերը։ Ով ինչ այլ առաջնահերթություններ է ունեցել, ժամանակը ցույց կտա, և կարծեմ` արդեն ցույց տվեց։
-Եվ, այնուհանդերձ, պարոն Օսկանյան, ինչո՞վ եք բացատրում քիչ առաջ Ձեր ասած` «բոլորը փորձում էին հասկանալ, թե որ կողմ պետք է թեքվեն» իրավիճակը, որն անչափ հարազատ է հայոց պալատին. չէ՞ որ այդ օրը ոչ միայն իշխանության հարցն էր լուծվում, այլև նույն` հայ-թուրքական հարաբերությունների, Ղարաբաղի, հայ պետության։ Նկատի ունեմ հանգամանքը, որ այդ օրը ճնշման լծակ դարձավ (անկախ նրանից` ով հաղթեց կամ կհաղթեր, ի վերջո, խոսակցություն կար, որ հնարավոր է արտակարգ դրության ստեղծմամբ երկարաձգվի նաև Քոչարյանի պաշտոնավարությունը, կամ նրան վարչապետ դարձնելու որոշում կայացվի, ինչևէ) Հայաստանի համար` հետագա բոլոր կարգի զարգացումների համար:
-Մարտի մեկի հետ կապված յուրաքանչյուր անձ ինքն իր մասին կարող է խոսել: Ինձ այսօր իսկապես դժվար է և՛ ընդդդիմության, և՛ իշխանության ղեկավարների մտքերի, նպատակների մեջ մտնել և նրանց զգացումները կամ հաշվարկները գնահատել: Ես խոսում եմ իմ մասով:
-Պարոն Օսկանյան, կարո՞ղ եմ Ձեզ մի մարդկային հարց ուղղել (կարող եք և չպատասխանել). Դուք հետո այս մասին խոսեցի՞ք Քոչարյանի հետ, վերադառնո՞ւմ եք երբևէ այդ օրվան:
-Գիտե՞ք, այլոց հետ ես այս թեման չեմ քննարկել, բայց ես իմ մեջ հաճախ եմ անդրադառնում այդ օրվան. առիթ եղել է, ու ես ասել եմ. մարտի մեկը իմ` 17 տարի Հայաստանում գտնվելու դիվանագիտական և քաղաքական կարիերայի երևի թե ամենացավոտ, ամենաբարդ օրն էր, այդպիսի բան չպետք է լիներ, դա վայել չէր մեր ժողովրդին, մեր պետությանը, մեր քաղաքական կյանքին:
-Եվ, այնուհանդերձ, երկար տարիներ Դուք գիտեք Քոչարյանին, ինչո՞ւ, այնուամենայնիվ, նա այդպես ավարտեց` այդքան ցավոտ, այդքան տխուր:
-Կարելի է, չէ՞, ենթադրել, որ ոչ ոք չէր ուզում, որ այդպես ավարտվեր: Սա այնքան ցավոտ հարց է, որ ինչ էլ ասես, մեկ կամ մյուս կողմի համար վատ հիշողությունների և շահարկումների տեղիք է տալու: Կա հանձնաժողով, չգիտեմ` որքանով օբյեկտիվորեն այն կկարողանա գնահատականներ տալ կատարվածին, բայց ինձ համար նույնպես շատ հարցեր կան, որ մութ են, և ես ինքս, որպես Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացի, իսկապես կուզենայի իմանալ, թե այդ օրը կոնկրետ ինչ կատարվեց:
-Անցնե՜նք առաջ: Պարոն Օսկանյան, ո՞ր կուսակցությանը Դուք կանդամագրվեք, եթե հասունանա «տեղն ու ժամը». խոսակցություններ կան, որ «Սիվիլիթասը» կդառնա կուսակցություն, նրա հենքին կվերադառնա Քոչարյանը, սակայն էլի որոշ քաղաքական ուժեր կմիավորվեն ձեզ հետ:
-Դրանք բոլորն անհեթեթ խոսակցություններ են: Մի բան կարող եմ հարյուր տոկոսով ասել. «Սիվիլիթասը» երբեք քաղաքական կուսակցության չի վերածվի: Այն պահին, երբ ես քաղաքականություն կմտնեմ, «Սիվիլիթասից» իմ հրաժարականը կտամ, կառույցը կշարունակի իր գործունեությունը. կարծում եմ, որ լավ ինստիտուտ է այստեղ ձևավորվում և՛ կադրերի, և՛ գաղափարական, և՛ ծրագրերի առումով, ինչն անպայման պետք է պահպանել: Ինչ վերաբերում է ապագային, ապա ես իմ համոզմունքներով աջ կենտրոնամետ եմ, բայց սոցիալական շեշտադրումներով և կառավարության ավելի մեծ ներգրավման կողմնակից: Տեսնում եմ` մտքում որոնում եք, թե դա ո՛ր կուսակցությունն է:
-Չէ, հանգում եմ այն եզրակացության, որ նոր կուսակցություն եք ստեղծելու:
-Գիտե՞ք, հիմա կդժվարանամ ասել, թե ինչ կանեմ, և երբ դա տեղի կունենա. ժամանակը ցույց կտա. ամեն ինչ իր ժամանակն ունի:
-Պարոն Օսկանյա՜ն, ինչո՞վ բացատրել Ձեր սառնությունը նոր նախարարի` պարոն Նալբանդյանի հետ. ի՞նչ կա արանքում, չէ՞ որ նա Ձեր երբեմնի ենթական է:
-Բացարձակապես ոչինչ չկա: Տասնյոթ տարի մենք միասին աշխատել ենք: Բայց եթե ասում եք, որ «սառնություն» է զգացվում, գուցե դրա պատճառն իմ քննադատությունն է, որի մեջ, ինչպես ասացի, որևէ անձնական բան չկա։ Իշխանությունը, պաշտոնյան պետք է հանդուրժող լինեն քննադատության հանդեպ։ Դա քաղաքական հասունության նշան է։
-Իսկ Դուք նորմա՞լ եք համարում, որ Ձեր իրավանախորդը` «մյուս» արտգործնախարարը, նստած է երկրորդ անգամ: Ալիկ Արզումանյանը:
-Ա՛յ, այդ առնչությամբ իմ կարծիքը միանշանակ է. նա և մնացյալ ձերբակալվածները վաղո՜ւց պետք է դրսում լինեին:
-Իսկ երբ Ալիկն առաջին անգամ էր «նստել», Դուք դարձյա՞լ Ձեր կարծիքը հայտնեցիք Քոչարյանին, որ Ալիկ Արզումանյանը` ՀՀ նախկին արտգործնախարարը, ՄԱԿ-ում ՀՀ երբեմնի ներկայացուցիչը, պետք է դրսում լինի, ու որ նման նախադեպ Հայաստանում չպետք է թույլ տալ:
-Այո: Միանշանակ: Ես նույնիսկ իմ խոսքերն եմ հիշում` նախագահին ասված։
-Անցանք առաջ. Երևանի քաղաքապետի ընտրություններից ի՞նչ սպասելիքներ ունեք, ի՞նչ եք կարծում` մարտի մեկ կլինի՞:
-Սպասելիք չունեմ. մեկ ակնկալիք ունեմ, որ նորմալ ընտրություններ լինեն։ Դա հերթական շանսն է` աշխարհին ցույց տալու, որ ի վերջո մեզ մոտ ինչ-որ բան է փոխվել: Այնպես որ, ամեն ինչ պետք է անել դրա համար: Բայց, դժբախտաբար, երբ մամուլին եմ հետևում` արդեն փոխադարձ մեղադրանքները, նույնիսկ ինչ-որ գզվռտոցներն այնքան էլ հույս չեն ներշնչում:
-Բռնանա՜մ Ձեր ընտրական իրավունքի վրա, պարոն Օսկանյան. բռնանամ քիչ մը. գնալո՞ւ եք ընտրությունների:
-Ընտրությունների կգնամ և կանեմ իմ ընտրությունը:
-Իսկ հիմա էքզիթ-փոլ ենք անցկացնում. ո՞ւմ ընտրեցիք, պարոն Օսկանյան:
-Սա արդեն «entry poll» եղավ: Երբ գա ընտրության օրը, միգուցե պատասխանեմ Ձեր էքզիթ-փոլին. միգուցե կհուշեմ` թե ում եմ ընտրել, իսկ հիմա…
-Պարոն Օսկանյան, Լևոն Տեր-Պետրոսյանը հետ եկավ. ի՞նչ եք կարծում` Ռոբերտ Քոչարյանը երբևէ նույնպե՞ս հետ կգա` «ա»։ Եվ բ) հանդիպո՞ւմ եք նրա հետ, ի՞նչ հարաբերությունների մեջ եք:
-Քոչարյանի անելիքների մասին Քոչարյանին պետք է հարցնել, ես նրա անունից չեմ կարող խոսել: Պաշտոնաթողությունից հետո մի քանի անգամ հանդիպել ենք:
-Ի՞նչ վիճակում է:
-Նորմալ: Ահագին ճանապարհորդում է, որքան տեղյակ եմ:
-Ինչո՞ւ է ճանապարհորդում. դարդի՞ց. Չայլդ Հարոլդ. Աբու-լալա Մահարի տարբերակո՞վ:
-Այդ և մնացած հարցերը, ինչպես արդեն ասացի, պետք է ուղղել Քոչարյանին: Իսկ կվերադառնա՞ քաղաքականություն, թե՞ ոչ, իր որոշումն է:
-Կուզե՞ք, որ վերադառնա:
-Գիտե՞ք, ես առաջ նայող մարդ եմ:
-Դուք ինձ դուր եք գալիս, պարոն Օսկանյան։ Ի դեպ, Ձեր մասին Մեթը` Բրայզան, Վաշինգտոնում («մեր մարդիկ» են փոխանցում) ասել է` «he is a good guy», ու դեռ չի հերքել այդ հայտարարությունը:
-Ադրբեջանցիք երևի թե դեռ չեն բողոքել:
Զրույցը` Կարմեն ԴԱՎԹՅԱՆԻ