| Դիտել |
– Այն դադարից հետո, որ տեղի ունեցավ ապրիլի 22-ից հայ–թուրքական հարաբերությունների առումով, այսօր, Դմիտրի Մեդվեդևի` Թուրքիա կատարած այցից հետո, թուրքական մամուլում տեղեկություն եղավ, որ թուրքական խորհրդարանում հայ–թուրքական հարաբերությունները վավերացնելու առումով հնարավոր է ուղեցույց ընդունվի: Ես հարցս Մեդվեդևի այցի հետ կապեմ: Այս իրավիճակը Ձեզ չի՞ հիշեցնում 20-րդ դարասկզբի Լենին–Աթաթուրք համագործակցությունը, որի արդյունքում մենք կորցրեցինք Կարսը, որը Հայաստանի Առաջին հանրապետության կազմում էր: Դուք վտանգավոր միտում չե՞ք տեսնում ռուս–թուրքական մերձեցումից:
– Ես չեմ ուզում նման զուգահեռներ անցկացնել, որովհետև այսօր աշխարհը այլ է, որակապես մենք տարբեր իրավիճակում ենք, բայց, համենայն դեպս, մտահոգիչ երևույթներ, իհարկե, կան: Դուք հղում կատարեցիք թուրքական մամուլում լույս տեսած հոդվածին, որի համաձայն ժամանակացույց է կազմվելու: Վստահ չեմ, դա իրականությանը համապատասխանում է թե ոչ, բայց դա էական չէ: Մտահոգիչ երևույթներ իսկապես կան, որոնք առաջացել են հայ-թուրքական գործընթացի արդյունքում: Առաջին. թուրքերն ամեն հնարավորություն օգտագործելու են, համենայն դեպս գոնե ձևացնելու, որ գործընթացը դեռ շարունակվում է: Այսօր Թուրքիային բացարձակապես ձեռնտու չի այդ գործընթացը փակելը: Մի բան, որ միշտ ուզեցել են և ամեն ինչ կանեն, որ դա շարունակվի: Եվ մտահոգիչը այստեղ այն է, որ մենք այդ հնարավորությունը նրանց տվել ենք: Հակառակ այն փաստին, որ արդեն ակնհայտ է, որ հայ-թուրքական գործընթացը ձախողվել էր, համենայն դեպս, նախագահն իր վերջին քայլով ոչ թե վերջ դրեց գործընթացին կամ որակապես մի նոր հարթություն տեղափոխեց, այլ թուրքերին ավելի լայն հնարավորություն տվեց շարունակելու շահարկել գործընթացը՝ առանց բովանդակային որևէ փոփոխության: Սա մտահոգիչ հանգամանքներից մեկն է: Երկրորդ. արդեն հայ-թուրքական հարաբերությունները, ԼՂ հարցը, քննարկվում են Հայաստանից անկախ, կայացվում են որոշումներ: ԼՂ հարցն արդեն Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության օրակարգային, առաջնային խնդիրներից է: Այսօր մենք իսկապես հայտնվել ենք դիտորդի կարգավիճակում: Չգիտենք, թե ինչ է խոսվում, ինչ են պայմանավորվում, չգիտենք՝ թուրքերն ինչ են ասում Ռուսաստանին, ԱՄՆ-ին, ինչ հարցում են համոզում: Ես կարծում եմ, որ այստեղ կարելի է կռահել, թե ինչ է արվում: Վստահ եմ, որ Մեդվեդևը, գուցե և հայկական կողմի խնդրանքով, հայ-թուրքական հարաբերությունների հարցը բարձրացրել է, բայց ինձ համար շատ պարզ է, թե թուրքերի պատասխանը ինչ է եղել. դուք` Ռուսաստան, որպես Մինսկի խմբի համանախագահող երկիր, խնդրեմ, արագացրեք ԼՂ խնդրի կարգավորումը` համաձայն վերջին փաստաթղթի, որպեսզի մենք կարողանանք սահմանը բացել Հայաստանի հետ: Այսինքն, հայ-թուրքական գործընթացը արդեն թուրքերի համար միջոց է ԼՂ հարցում առաջընթաց ապահովելու համար: Այսօր այնպիսի իրավիճակ է ստեղծվել, որ այդ առաջընթացի հեռանկարը, որը հիմնվում է վերջին առաջարկության վրա արդեն ի օգուտ Ադրբեջանի է: Ե’վ ԼՂ հարցի բովանդակության, և’ հայ-թուրքական գործընթացի շահարկման ու շարունակության առումով, կարծում եմ, այսօր շատ լուրջ, մտահոգիչ իրավիճակ է ստեղծվել: Եվ հայկական կողմը սրա մասին պետք է շատ լուրջ մտածի ու կարողանա որոշ փոփոխություններ անել, որպեսզի հնարավոր լինի կանխել մեզ համար բացասական զարգացումները:
– Երբ ասում եք, որ այս նախաձեռնողական քաղաքականությունը հայ–թուրքական հարաբերությունների մասով շատ վտանգավոր է, շատ քաղաքացիների շատ հեռվից էր թվում այդ վտանգը: Նույնը ցեղասպանության, սահմանների ճանաչման խնդրում էին ասում. թուրքական կողմի միջամտությամբ տեղի կունենան շատ բարդացումներ: Հիմա կարող ե՞նք ասել, որ եկել ենք հենց այդ հանգրվանին, որտեղ այդ վտանգավորությունը կարող է նյութապես արտահայտվել, և այդ արտահայտումը կարող է լինել ազատագրված որոշակի տարածքների զիջումը Ադրբեջանին: Այդ հանգրվանին մենք մոտեցե՞լ ենք, թե՞ դեռ մոտենում ենք:
– Մոտեցել ենք: Իհարկե, սա չի նշանակում, որ հայկական կողմը կընդունի կամ կգնա այդ քայլին: Ես կարծում եմ, որ հայկական կողմը չի կարող գնալ: Բայց զուտ փաստաթղթային առումով մենք այդ հանգրվանում ենք: Այսօր սեղանի վրա դրված վերջին առաջարկությունը ենթադրում է, որ հայկական կողմը նման քայլեր անի, և սրա մեջ ես լուրջ վտանգ եմ տեսնում: Ես ասացի, որ հայկական կողմը պետք է կտրուկ քայլերի գնա: Ես այստեղ նկատի ունեմ երկու բան: Առաջին. պետք է հետ շրջել ղարաբաղյան այս վերջին զարգացումները, առնվազն այս փաստաթուղթը տանել սկզբնական՝ Մադրիդյան փաստաթղթին, որովհետև 2007թ-ին առաջարկված Մադրիդյան փաստաթուղթը, ինչքան էլ ընդունելի, չընդունելի լինի հայկական կողմի համար, համենայն դեպս այնպիսի փաստաթուղթ էր, որ թերևս միայն հիմք էր ընդունվում բանակցությունների համար: Այսինքն, հետո պետք է երևար, թե այդ փաստաթուղթը ինչպիսի վերջնական տեսք կունենա: Այսօր այդ հիմքը այնպիսի ձևափոխում է ստացել, որ հայկական կողմի համար արդեն ընդունելի չէ, իսկ Ադրբեջանի համար ընդունելի է: Սա այսպես պահելը շատ վտանգավոր է, որովհետև Ադրբեջանի համար նշաձողը փաստորեն բարձրացել է և իջեցնելը հայկական կողմի համար շատ դժվար կլինի: Երկրորդ. հայ-թուրքական արձանագրությունների բովանդակության հարցում ակնհայտ է, որ գործընթացը տապալվել է: Այսինքն, կվերակենդանանա միայն ու միայն եթե ԼՂ հարցում գործնական ինչ-որ արդյունքներ լինեն: Ես կարծում եմ, որ սա փաստ է: Եթե մենք սա չընդունենք, սխալ ճանապարհով կգնանք: Ժամանակն է, որ իշխանություններն էլ սա ընդունեն, որ հետագայում մենք կարողանանք ճիշտ քայլեր անել: Հայ-թուրքական գործընթացում նույնպես կա բան, որ պետք է հետ շրջել: Այսինքն, հայ-թուրքական հարաբերությունները, որ տապալվել են, դա վերսկսելու համար պետք է գնալ ինչ-որ մի զրոյական կետի: Այսինքն, այս արձանագրությունների բովանդակությունը պետք է վերանայվի, այլապես երկու գործընթացներն էլ փակուղու մեջ կլինեն վերջնականապես: Այսօր մտել են փակուղի, բայց այդ փակուղուց դուրս հանելու ինչ-որ հնարավորություն կա: Եթե այդ քայլը այսօր չարվեց, հայ-թուրքական գործընթացը ընդհանրապես կտապալվի, որի վերականգնելը արդեն շատ դժվար կլինի և նաև ԼՂ հարցը կմտնի մի այնպիսի խորը փակուղի, որը արդեն այլ հետևանքների կարող է բերել:
– Պրն Օսկանյան, ասում եք` հետ շրջել: Այդ հետ շրջելը ինչպե՞ս եք պատկերացնում: Ես մտովի պատկերացրեցի, թե ինչպես կարելի է հետ շրջել և ինձ համար բավականին բարդ է պատկերացնելն անգամ, թե Սերժ Սարգսյանն ինչպես է հետ շրջում ղարաբաղյան բանակցությունները:
– Իհարկե, այդ վերջին քայլը, որ արվեց նախագահի կողմից, չի նպաստում հետ շրջմանը, ուղղակի այս գործընթացը ձգձգում է ի օգուտ թուրքերի: Ավելի կտրուկ քայլ առնվազն պետք է արվեր կամ ոչինչ չարվեր, որպեսզի միջազգային հանրության կողմից թուրքերի վրա ճնշումը մնար այդ արձանագրությունները վավերացնելու համար: Բայց այս քայլը թուրքերի համար ամենացանկալի քայլն էր: Փաստորեն, իրենց ձեռքերը ազատվում են, միջազգային հանրության ճնշումը հանվում է, և թուրքերը սա արդեն ներկայացնում են որպես մի իրավիճակ, որ ոչ թե օրակարգից է հանվել , այլ պարզապես ժամանակավորապես հետաձգվել է առավել բարենպաստ պայմաններում վերսկսելու համար: Իսկ որո՞նք են այդ առավել բարենպաստ պայմանները. երբ ԼՂ հարցում գործնական քայլեր կլինեն, մի ցանկություն, որ թուրքերը միշտ էլ ունեցել են, և այսօր այդ հնարավորությունը նրանց տրվել է: Դրա համար ես կարծում եմ, որ այլ միջամտություններ են այստեղ պետք, որպեսզի հնարավոր լինի իրավիճակը շրջել: Հայկական կողմը ոչինչ չի ասում: Դրա համար ես չեմ կարող հղում կատարել հայկական կողմին: Սպասվում է, որ հայկական կողմը պետք է իր պատասխանը տա վերջին առաջարկությանը: Ժամանակն անցել է, որովհետև երկու-երեք ամիս է, որ այդ առաջարկությունը եղել է: Ես համոզված եմ, որ հայկական կողմը ձեռքերը ծալած չի նստել: Ինչ-որ աշխատանք տարվում է, բայց կոնցեպտուալ, նոր նոտեցում պետք է դրվի սրա հիմքում, որ հնարավոր լինի հետ շրջել կամ առնվազն սա վերադարձնել նախնական` Մադրիդյան փաստաթղթի տեսքին: Այդ կոնցեպտը կա, թե չկա հայկական կողմի մոտ, ես ուղղակի վստահ չեմ, որովհետև այն, ինչ հայտարարվում է հարցազրույցների միջոցով, հույս չի ներշնչում, որ կոնցեպտուալ ինչ-որ լուրջ մոտեցում կա, որը հնարավոր կդարձնի այդ գործընթացի հետ շրջումը և առավել ևս մեզ համար ցանկալի հիմքերի վրա դնել ԼՂ գործընթացը:
–Այսինքն, Արցախի հարցում մենք որոշակի հիմնաքարային տեսակետ, տեսանկյուն չունենք: Այսինքն, այն շրջանակները չկան թե իշխանության համար, թե քաղաքական էլիտայի համար, որ Արցախի հարցում մենք ինչքան ենք պատրաստ զիջումների գնալ և ինչքան ենք պահանջում:
– Ես այսօր դա չեմ տեսնում իսկապես: Մեր դիվանագիտությունից հրապարակայնությունը հանվել է: Միշտ չէ, որ դիվանագիտությունը արդյունավետ է գաղտնիության պայմններում, որովհետև բանակցությունները, երբ գաղտնիության պայմաններում են տարվում, դրա մասին իմանում են միայն միջնորդները և հակառակ կողմը: Այսինքն, դու դուրս ես թողնում սեփական հանրությանը: Հանրային ճնշումը երբեմն շատ ավելին է, քան դիվանագիտական աշխատանքի միջոցով ինչ-որ արդյունքի հասնելու հնարավորությունը: Այն պահին, որ այդ առաջարկությունը դրվեց սեղանին և բարենպաստ չէր մեզ համար, կարծում եմ, որ պետք էր մեծ աղմուկ բարձրացվեր մեր հասարակության կողմից, որ միջազգային հանրությունն էլ տեսներ, թե սա անընդունելի է հայկական կողմի համար, իզուր է սրա վրա աշխատելը: Եվ միանգամից նրանք կհասկանային, որ սա արդյունքի չի բերելու և հետ վերադարձնելու հնարավորությունը շատ ավելի մեծ կլիներ: Այսօր ամեն ինչ ներքաղաքական ռակուրսով է նայվում և արտաքին քաղաքական քայլերն արվում են՝ մտածելով, թե այդ քայլն ինչպիսի՞ արդյունք կունենա մեր քաղաքական իրավիճակի վրա: Սա մեզ տանում է սխալ ճանապարհով: Ես կարծում եմ, որ այստեղ ավելի թափանցիկություն, ավելի համարձակություն է պետք` խնդիրներն ավելի բաց ներկայացնելու կարողություն, որպեսզի մենք կարողանանք համընդհանուր ձայնով և ուժով ներկայանալ միջազգային հանրությանը:
– Պրն Օսկանյան, Դուք ասում եք` թափանցիկություն: Այսպիսի օրինակ բերեմ` “Ալ Վաթան” թերթին տված հարցազրույցում Սերժ Սարգսյանը շատ թափացիկ, պարզ և հասկանալի լեզվով ակնարկեց, որ Ղարաբաղի ինքնորոշման դիմաց հնարավոր է վերադարձվեն ազատագրված տարածքները: Շատերը նշեցին, որ եթե ուրիշ երկրում նման հայտարարություն աներ նախագահը, նրա ինքնաթիռը չէին թողնի երկրում վայրէջք կատարել: Շատ թափանցիկ, շատ պարզ ասված էր, որ արյունով նվաճված հողերը հնարավոր է, որ հետ տան, սակայն հասարակության և քաղաքական ուժերի արձագանքը բավականին ոչ ադեկվատ էր: Արդյոք մենք կորցրե՞լ ենք այդ իմունիտետը: Ոտնահարվու՞մ են ազգային շահերը, թե՞ որևէ խնդիր չկա:
– Նախ այդ հայտարարությունն “Ալ Վաթան” թերթում այդ պահի համար ճիշտ դիրքորոշում չէր: Եվ ես կարծում եմ, որ դա մեր դիրքերի զիջում էր: Թափանցիկությունն այստեղ նախագահը հակառակ իմաստով օգտագործեց, իսկ հանրության արձագանքը, որ բուռն չեղավ, չեմ զարմանում, ոչ թե, որ իմունիտետն է կորցրել մեր ժողովուրդը, այլ պարզապես ժողովրդի ձայնը համապատասխան արձագանքի արժանանալու միջոցները փակված են: Եղան արձագանքներ, բայց դրանք շատ նեղ շրջանակի մեջ մնացին, որովհետև զանգվածային լրատվական միջոցները փակ են այդ ձայների համար և ուղղակի հնարավոր չի լսելի դարձնել դրանք ժողովրդին: Եվ այսօր մեր հասարակության ամենաբարդագույն խնդիրներից մեկը հենց սա է` մամուլի ազատության սահմանափակումն է և պետության հսկողությունն է լրատվամիջոցների վրա, նաև` պետական տեսակետի ամբողջական տարածումը: Եվ դա ի օգուտ իշխանությունների չի աշխատում նաև արտաքին քաղաքականություն վարելիս, որովհետև, երբ արտաքին աշխարհը տեսնում է, որ և’ իշխանության, և’ հասարակության կարծիքը համընկնում է, նրանք արդեն իրենց քայլերում շատ ավելի համարձակ են լինում, շատ ավելի ճնշող և հետևողական են լինում, որովհետև տեսնում են, որ այստեղ հանրային պոռթկում կոնկրետ այդ խնդիրների նկատմամբ չկա:
– Ես ինչքանով հետևում եմ ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորմանը, ունեմ տպավորություն է, որ բոլորը կողմ են հողեր հանձնելուն: Մի մասը երկու տարածք է ուզում հանձնել, մի մասը` երեք: Մի մասը կողմ է ընդհանրապես յոթ տարածքները հանձնելուն: Երբ ես համեմատական եմ անցկացնում Ադրբեջանի կամ Վրաստանի հետ, որը նմանատիպ խնդիրներ ունեն, օրինակ Ադրբեջանից երբևէ, թեկուզ ընդդիմության ներկայացուցիչների կողմից չեմ լսել, որ համակերպվել են Արցախի կամ Քելբաջարի կորստի հետ: Իրենք իրենց գիտակցության մեջ պատկերացնում են, որ դրանք ադրբեջանական հողեր են: Հիմա ես ուզում եմ հասկանալ՝ որտեղի՞ց այդ պարտվողական տրամադրությունները հայ քաղաքական էլիտայի մոտ, որտեղից էլ տարածվում է հասարակության տարբեր շերտեր:
– Ընդհանուր առմամբ դա կա: Նախկինում էլ եղել է: Այսինքն ես նկատի ունեմ տարածքներ վերադարձնելու խնդիրը: Անպայման չէ դա դիտարկել պարտվողականության կոնտեքստում: Հարցին այսօր երկու հիմնական մոտեցում կա` Ղարաբաղի հարցի կարգավորման և չկարգավորման: Մեկը այն մոտեցումն է, որ հիմնվում է «ոչ մի թիզ հող» սկզբունքի վրա: Մյուսն այն է, որ պետք է գնալ փոխզիջումների տարբերակով: Եթե առաջինին ենք հետևում, պետք է բանակցություններից հրաժարվել, որովհետև երբ այդ սկզբունքով ես գնում բանակցությունների, փաստորեն հակառակորդ կողմը չի բանակցի քեզ հետ, երկրորդ` դու բանակցելու բան չունես, ի՞նչ ես բանակցում: Ղարաբաղն էլ այսօր մերն է, և եթե ասում ենք, որ հարակից տարածքներն էլ մերն են լինելու, ուրեմն ի՞նչ ենք բանակցում: Փաստորեն, պետք է հրաժարվել բանակցություններից և հայտարարել, որ մենք ճանաչում ենք Ղարաբաղի անկախությունը հարակից տարածքներով, սա մի պետություն է: Եվ դրանով հարցը փակենք: Ես չեմ ասում, որ սա մոտեցում չէ: Ուղղակի քաղաքական որոշման խնդիր է: Սա նշանակում է, որ Ադրբեջանը երբեք այդ իրավիճակի հետ չի հաշտվի, այսօր ստեղծված իրավիճակում փոփոխություն չի լինի և պատերազմի վտանգը միշտ մեր գլխին կախված կլինի: Կարելի է պատրաստ լինել դրան, խնդիր չկա, սա տարբերակներից մեկն է: Երկրորդ տարբերակն է բանակցությունների միջոցով, խաղաղ ճանապարհով, փոխադարձ ընդունելի ինչ-որ լուծման հասնելը: Եթե այդ սկզբունքով ենք առաջնորդվում, ուրեմն պետք է պատրաստ լինենք ինչ-որ բան զիջելու: Իսկ եթե երբևիցե զիջելու բան ունենք, դա Ղարաբաղի հարակից տարածքների մասին է, այսինքն, ես ենթադրում եմ Ղարաբաղը չենք զիջելու: Այնպես որ, քաղաքական որոշման խնդիր է, թե որ ճանապարհով ենք գնում: Ժամանակացույցի խնդիր է: Երբեմն, երբ հայտարարություններ են արվում երկրորդ ուղղության մասին, և միանշանակորեն ասվում է, որ սա է, մենք ուրիշ տարբերակ չենք տեսնում, երբ դեռևս Ադրբեջանը պատրաստ չէ որևէ զիջման գնալ փաստաթղթային հարցում, ապա մենք ոչ թե առաջընթաց ունենք, այլ հետընթաց: Ահա այստեղ է խնդիրը, որ մտածում ես՝ սա պարտվողականության դրսևորում է, որովհետև դու քո բանակցային դիրքերն ես թուլացնում` վաղաժամկետ նման հայտարարություններ անելով: Այնպես որ, այստեղ քաղաքական որոշման և ժամանակացույցի խնդիր է: Այսօր մեր դիրքերը շատ ամուր պետք է լինեն: Մեր նշաձողը պետք է բավականին բարձր լինի և այդ սկզբունքներով առաջնորդվել և մեր կամքը թելադրել բանակցություններում` պատրաստ լինելով ինչ-որ զիջումային տարբերակների, մեզ համար ընդունելի և մեր ազգային անվտանգությունը չխաթարող արդյունքների հասնել: Ես կարծում եմ, որ մոտեցումը սա պետք է լինի, այլ ոչ թե նախօրոք, վաղաժամկետ զիջումը ձևավորող հայտարարություններ և փաստաթղթային մասով մենք ոչ թե առաջընթաց ենք արձանագրում, այլ հետընթաց:
– Այսինքն, սկզբում հայտարարում ենք, որ զիջում ենք, հետո նոր գնում ե՞նք բանակցելու:
– Չգիտենք, թե այնտեղ ինչ ենք ստանալու: Մի իրավիճակում ենք գտնվում,երբ արդեն հետընթաց կա, բայց դեռևս այդ փոխզիջումային կոչերը մեր կողմից մնում են նույնը:
– Այդ դեպքում պրն. Օսկանյան, ի՞նչ ենք բանակցում ադրբեջանցիների հետ: Ադրբեջանը հայտարարում է, որ ինքը պատրաստ չի որևէ տարածք թողնելու Արցախի վերահսկողության տակ: Ես երբևէ չեմ լսել նրանց կողմից փոխզիջումներ: Նույն իրավիճակը Ադրբեջանի պարագայում չէ՞: Ինչու՞ են բանակցում:
– Ադրբեջանը միշտ էլ երկակի քաղաքականություն է վարել: Հրապարակային քաղաքականությունը տարբերվել է բանակցային քաղաքականությունից: Դա միտումնավոր է եղել և դա արվել է հենց այն նպատակով, որ ես ասացի: Չգիտեմ, թե ինչ կստանան փաստաթղթայինից, բայց հրապարակային ադրբեջանցիները չեն ուզում զիջել: Իհարկե, սա չգիտեմ ինչքանով արդյունավետ բանակցային ոճ է, որովհետև ի վերջո այսօրվա պայմաններում, երբ ամեն հայտարարություն լսվում և ընկալվում է ինչ-որ մի կերպ և ազդում է գործընթացի վրա, իհարկե, այդ երկակի մոտեցումը բացասաբար է ազդում գործընթացի վրա: Բայց, համենայն դեպս, բանակցային տակտիկա է: Դու քո մաքսիմալիստական դիրքորոշումը հրապարակային հայտարարում ես, երբ բանակցայինը տարբեր է, որովհետև դու չգիտես՝ կստանա՞ս քո ուզածը կամ մինիմումը այդ փաստաթղթում: Ինչո՞ւ հրապարակային քո դիրքերը զիջես: Ես կարծում եմ, որ այսօր փաստաթղթային բովանդակության պայմաններում հայկական կողմն էլ միգուցե պետք է նման տակտիկայի դիմի, որպեսզի կարողանանք հակակշռել Ադրբեջանի մոտեցումները այս հարցում: Ի՞նչ է բանակցվում Ադրբեջանի հետ: Բանակցվում է ԼՂ ինքնորոշումը: Ես սա միանշանակորեն կարող եմ ասել: Այդպես է եղել նախկինում, այսօր էլ այդպես է: Ես չեմ կասկածում: Ինչքան էլ փաստաթղթային հետընթաց լինի, համենայն դեպս հայկական կողմը փորձում է և պետք է փորձի դրանք ուղղել: Ուղղակի պետք է ճիշտ ճանապարհները ընտրել դրանք ուղղելու համար: Միայն ու միայն ինքնորոշման հարցում վերջնական հաջողության հասնելուց հետո է, որ կարելի է արդեն խոսել կամ հայտարարություններ անել մյուս հարցերի կապակցությամբ, որոնք Ադրբեջանի կողմից սանձազերծված պատերազմի հետևանք են և ոչ թե` պատճառ:
– Դուք նշեցիք, որ անհրաժեշտ է հետ շրջել այս ամբողջ գործընթացը: Ես համամիտ եմ դրա հետ, և վերջին երկու տարիների ընթացքում մեր արտաքին քաղաքական կարևորագույն ուղղություններում, որոնք համարվում են մեր ազգային անվտանգության հիմնաքարերը` հայ-թուրքական հարաբերությունները և արցախյան հիմնախնդիրը, մենք տապալում ենք արձանագրել, բայց պետք է ինչ-որ բան անել: Դուք կարծում եք, որ ներկայիս իշխանությունները հնարավորություն ունե՞ն, այսինքն` տիրապետու՞մ են այն ռեսուրսին, որը հնարավորություն կտա իրենց իշխանության օրոք հետ շրջել այս գործընթացը: Օրինակ, եթե հիմա հայտարարեն, որ համաձայն չեն Սոչիի փաստաթղթի սկզբունքների հետ կամ հայ-թուրքական հարաբերությունների առումով: Մեկ է, ես շատ անլուրջ գործընկերոջ տպավորություն կստանայի այդ երկրից, որովհետև երկու տարի բանակցվել են այդ փաստաթղթերը և կարելի էր այդ երկու տարվա ընթացքում անհամաձայնություն հայտնել: Նման խնդիր կա՞:
– Իհարկե, կա: Հայկական կողմի ինքն իրեն հարց պետք է տա, թե ինչ կատարվեց, որ այդ փաստաթղթում հանկարծ փոփոխություններ առաջ եկան: Ինչպես դու նշեցիր, դա բանակցվող փաստաթուղթ էր, այսինքն` հայկական կողմը միշտ ներկա է եղել այդ բանակցություններում: Երբ դու ներկա ես և դու ես բանակցում, փաստաթուղթը չի կարող այնքան կտրուկ փոխվի, որ քեզ համար անընդունելի դառնա: Այնպես որ, հարց պետք է տանք, արդյոք մենք լավ չբանակցեցի՞նք և պատասխանենք դրան՝ արդյոք հայ-թուրքական հարաբերությունները ազդեցություն ունեցա՞ն դրա վրա, արդյոք Հայաստանի քաղաքական վիճակը պատճառ եղա՞վ, որ միջազգային հանրությունը մտածի, որ հայկական կողմին հիմա կարելի է ինչ-որ բան պարտադրել: Դրա պատասխանը առաջին հերթին իշխանությունները պետք է տան, բայց որպեսզի կարողանաս դրա պատասխանը տալ, պետք է նախ ընդունես, գիտակցես, որ այնտեղ ինչ-որ մի սխալ բան է կատարվել, հետո փորձես այդ հարցին պատասխան տալ, որպեսզի ճիշտ քայլեր անես: Ես կարծում եմ, որ իմ թվարկածներից` բանակցային ոճ, հայ-թուրքական գործընթաց և Հայաստանի ներքաղաքական տնտեսական իրավիճակ, այս երեքից ամենածանրակշիռ ազդեցությունը ունեցել է հայ-թուրքական գործընթացը: Ես կարծում եմ, որ այնտեղ ինչ կատարվել է, հետևյալն է. սեղանի վրա դնել մի փաստաթուղթ, որին գոնե Բաքուն այո կասի թուրքերին ցույց տալու համար, որ արդեն Ադրբեջանը համաձայն է հարցի լուծման այս մոտեցմանը, իսկ որպեսզի հնարավոր լինի հայերի հետ աշխատել և համոզել այդ փաստաթղթի հիման վրա հարցը լուծել, անհրաժեշտ է հայ-թուրքական սահմանը բացել: Այս տարբերակը, այս սցենարը չպետք է արհամարել: Ես շարունակում եմ պնդել, որ հայ-թուրքական գործընթացը ամենաբացասական հետևանքն ունեցել է և շարունակելու է ունենալ ԼՂ հակամարտության կարգավորման վրա: Առաջին օրվանից էլ հայ-թուրքական հարաբերությունների բովանդակությանը ես դեմ եմ եղել սահմանի մասով և նաև հանձնաժողովի մասով, բայց ինչ եղել է, եղել է: Դա դեռևս չի վավերացվել և գիտեմ, որ չի վավերացվելու: Իհարկե, հետագայում կարելի է նաև դրան անդրադառնալ, դա փոխել, որովհետև հիմա այդ ընկալումը ամրագրվել է արդեն և’ թուրքերի մոտ, և’ միջազգային հանրության մոտ: Հետագայում որևէ նոր փորձ թուրքերն այդ սկզբնակետից են պարտադրելու, որ մենք սկսենք, որովհետև նրանք դա արդեն ստացել են: Բայց դա ուզում եմ մի կողմ դնել: Ինձ այսօր առավել հուզում է ԼՂ հարցը: Եվ ես արդեն տեսնում եմ հայ-թուրքականի բացասական հետևանքները: Այդ պատչառով` կանխման կոչը, ահազանգը, որ ես բարձրացնում եմ, շատ իրական է, և դրա մասին շուտ պետք է մտածել, որպեսզի մեկ, մեկուկես տարի հետո մենք նույն իրավիճակում չհայտնվենք, որ հայտնվել ենք հայ-թուրքական հարաբերությունների գործընթացի արդյունքում:
– Պրն Օսկանյան, Դուք անընդհատ նշում եք, որ արտաքին քաղաքական հարաբերություններում շատ մեծ ազդեցություն ունի ներքաղաքական և ներտնտեսական իրավիճակը: Եթե գնահատենք Հայաստանի ներքաղաքական և ներտնտեսական իրավիճակը, ինչպե՞ս կգնահատեիք ստեղծված իրողությունը:
– Ես մի բառով կասեմ, որովհետև եթե փորձեմ բացատրել, երևի թե մի ժամ է պետք: Այսօր իրավիճակը շատ բարդ է: Չեմ ուզում վատ ասեմ, բավարարվում եմ և ասում, որ շատ բարդ է քաղաքական և տնտեսական առումով: Պետք է մտածել, թե ինչպես կարելի է իրավիճակը փոխել: Եթե ինձ այսօր հարց տրվի, թե ամենամեծ խնդիրը Հայաստանում որն է, ես կասեի նույն խնդրի երկու երեսներն են` մենաշնորհը: Այսօր Հայաստանում կա և’ քաղաքական, և’ տնտեսական մենաշնորհ: Այս երկուսն իրար հետ այնքան սերտորեն են շաղկապված, համախառնված, որ անհնար է մեկի վերացումը առանց մյուսի վերացման: Եվ եթե հարց տրվի `որտեղից պետք է սկսել, ես կասեմ` քաղաքական մենաշնորհի վերացումից: Մեր մոտ մի քանի հարցերի թյուրըմբռնում կա: Առաջին` տնտեսական զարգացումը նախ տնտեսական գործընթաց է: Ո’չ: Տնտեսական զարգացումը, այո, տնտեսական երևույթ է, բայց քաղաքական գործընթաց է: Առանց ճիշտ քաղաքական հիմքի տնտեսական զարգացում ապահովել հնարավոր չէ: Սա մեկ թյուրիմացություն: Երկրորդ` ժողովրդավարությունը մինչև իր ամբողջական տեսքը ստանա, կարելի է բավարարվել ինչ-որ կիսատ-պռատ քայլերով: Ո’չ: Եթե ժողովրդավարությունը ամբողջական չէ, կամ եթե ժողովրդավարության իմիտացիա է արվում, և առաջընթաց գոնե շարունակաբար չի արձանագրվում, այդ իմիտացիան շատ ավելի վտանգավոր է, քան ժողովրդավարության իսպառ բացակայությունը: Որովհետև եթե դու իմիտացիա ես անում, դու ունենում ես ռեսուրսների կորուստ, աղավաղվում են հարաբերությունները իշխանության և հասարակության միջև, աղավաղվում են հարաբերությունները հասարակության տարբեր շերտերի միջև: Այնպես որ, իմիտացիայից պետք է այն կողմ անցնել, եթե չենք անցնում, եկեք սահմանադրությունը փոխենք: Աշխարհում կան պետություններ, որոնք ժողովրդավար չեն, մենատիրական պետություններ են, բայց շատ լավ տնտեսական զարգացում են ապահովում` Արաբական Միացյալ Էմիրությունները, Չինաստանը: Կոմունիստական կուսակցությունը Չինաստանում միահեծան իշխում է, բայց երկիրը ֆանտաստիկ զարգանում է: Ես կարող եմ բազմաթիվ օրինակներ տալ: Ժամանակն է, որ մենք հրաժարվենք այս իմիտացիայից, այլապես սա մեզ ավելի շատ բացասական հետևանքների է տանելու:
– Ասում են` ամենադժվարը խնդիրը ձևակերպելն է: Դուք Ձեզ համար ձևակերպել եք խնդիրը` քաղաքական մենաշնորհի վերացում: Երկրորդ հարցն է առաջանում` ինչպե՞ս:
– Ես դրա պատասխանն էլ եմ ձևավորել: Իհարկե, սա բարդ գործընթաց է լինելու, հավատք է պետք սա իրականացնելու համար, բայց ուղղակի ես այլընտրանք չեմ տեսնում: Առ այսօր այդ վերացումը մարդկանց մտքում եղել է` մեկը մյուսով փոխարինելով: Այսինքն մեր ընդդիմությունները միշտ հեղափոխության կոչեր են արել` մեկը գնա, մյուսը գա: Երբեք որևէ մեկը, գոնե ես չեմ հիշում, որ հարցը ձևակերպի այնպես, որ ոչ թե մեր խնդիրը եղածը փոխարինելն է մեկ ուրիշով, այլ եղածին հակակշիռ ստեղծելն է: Այսինքն, ես շատ կոպիտ օրինակ տամ. եթե այնպես պատահի, որ այսօր ես, ոչ թե Վարդան Օսկանյանս, Հակոբ Հակոբյանս ինչ-որ իշխանական լծակ ունենամ, և եթե չլիներ այսօրվա իշխող կուսակցությունը`Հանրապետականը, պետք էր ստեղծել, որպեսզի մենք հակակշիռ ունենանք մեր քաղաքական համակարգում: Առանց դրան իսկապես հնարավոր չէ առաջընթաց արձանագրել: Մենք կարծեք թե անիվը վերստեղծելու հարց ենք դրել: Այդ անիվը վաղուց ստեղծվել է: Դիտարկենք Եվրոպան, որին մենք հավակնում ենք անդամ լինել: Ի՞նչ է կատարվում: Օրինակները շատ պարզ են: Փորձ կա արդեն: Ցանկացած եվրոպական ժողովրդավար երկիր իր քաղաքական համակարգում ունի առնվազն երկու իրար հակակշռող քաղաքական ուժեր: Եվ կան նաև շատ այլ փոքր կուսակցություններ, որոնք տարբեր ժամանակներ, տարբեր ընտրության արդյունքներում տարբեր կոալիցիաներով գալիս են իշխանության, իսկ մյուսը, լինելով ընդդիմություն, հակակշռում է: Քսան տարի է անցել Հայաստանի անկախացումից: Չորրորդ, հինգերորդ, տասներորդ, տասնչորսերրորդ տարիներին մենք Հայաստանը համեմատում էինք նորածին երեխայի հետ և աճող անհատի հետ և ասում էինք, որ նոր է սովորել քայլել, պետք է շատ քնքուշ վերաբերվել, դեռևս չի հասել իր հասունության տարիքին: Այսօր Հայաստանը արդեն 19 տարեկան է, շուտով լինելու է 20 տարեկան: Եկեք այդ խոսակցությունները մի կողմ դնենք: Արդեն մենք հասուն պետություն ենք: Ասել, որ ժողովրդավարության համար ժամանակ է պետք, մի օրում չի լինի, այդ ժամանակը անցել է: Խնդիրն այն է, որ մենք ոչ թե միայն առաջընթաց չենք արձանագրում, այլ արդեն ինչ-որ տեղ հետքայլ ենք անում: Սա արդեն անընդունելի արգումենտ է: Ես կարծում եմ, որ ժամանակը եկել է առողջ մոտեցում ցուցաբերել, ախտաճանաչումը ճիշտ անել, որ այսօր Հայաստանում միակուսակցական համակարգ է, որ մենք փաստորեն վերադառնում ենք կոմունիստական համակարգին և դա պետք է փոխել: Ես չեմ ասում որ դուք գնացեք, մյուսը թող գա, ոչ ոք չի ասում, որ մենք ինչ-որ մեկի աթոռն ենք ուզում, գլուխն ենք ուզում, ունեցվածքն ենք ուզում: Ո’չ: Մենք ուզում ենք ապրել նորմալ պետությունում, իսկ նորմալ պետությունում ապրելու համար հակակշիռների համակարգ է պետք ստեղծել և մենք դրա վրա պետք է աշխատենք: Եվ դրա համար մենք ունենք երկու տարի: Եթե հաջորդ ընտրություններում այդ հակակշիռը չստեղծվեց և այդ հակակշիռներով մենք չգնացինք ընտրությունների, մենք նորմալ ընտրություն չենք կարող ապահովել և այդ նորմալ ընտրության արդյունքում էլ, որ մինչ այդ ստեղծվել էր, իր արտացոլումը արդեն չի գտնի մեր խորհրդարանում, մեր կառավարության մեջ: Այս երկու տարին մենք պետք է գիտակցենք, որ Հայաստանի համար, ճակատագրական տարիներ են և պետք է աշխատել այդ ուղղությամբ: Ես կարծում եմ, որ հակակշիռների գաղափարը մեր ժողովրդի համար ընկալելի գաղափար է: Որովհետև հեղափոխության, արյունահեղության կոչ չի արվում: Ասել, որ մենք ուզում ենք նորմալ հակակշիռ ստեղծել, որ գոնե մեկը մյուսի վրա հսկողություն ապահովի, նորմալ պետական համակարգ ունենալ, որպեսզի մենք կարողանանք նորմալ որոշումներ կայացնել: Եթե մենք կարողացանք այդ մեխանիզմը դնել, ամեն ինչ իր տեղը կընկնի` դատարաններն էլ նորմալ կաշխատեն, օրենքն էլ արդար կկիրառվի, տնտեսական զարգացում կունենանք, կկարողանանք նաև այդ տնտեսական մենաշնորհները վերացնել: Սա է ճանապարհը:
– Սա բավականին առողջ քաղաքական մոտեցում էր, սակայն մեկ նկատառում անեմ, փորձեք մեկնաբանել: Օրինակ, ասում ենք հակակշիռ ձևավորել ներկայիս գործող ռեժիմին` իշխանական կուսակցություններին: Բայց ներկայիս իշխող կուսակցությանը հակակշիռ, որը կարող է իր գործողությունները սահմանափակել, ես հասկանում եմ որպես լավ կրիմինալ համակարգ, զենք, բռնություն և նմանատիպ մի շարք այլ բաներ: Այսինքն ես պետք է լինեմ քաղաքական ուժ, որը իշխանությունից ավելի շատ կրիմինալ ռեսուրս ունի, ֆինանսական և վարչական ռեսուրս ունի, հետևաբար հավասարակշիռ է իշխանական կուսակցությանը: Սակայն, բնականաբար, Հայաստանում նման բան հնարավոր չէ: Եթե առողջ քաղաքական հակակշիռ ենք ստեղծում իշխող կուսակցությանը, ես պարտվողի կարգավիճակում եմ հայտնվում, որովհետև մենք տարբեր հարթությունների վրա ենք պայքարում` մենք քաղաքական, իրենք բոլորովին այլ, որ քաղաքականության հետ բոլորովին կապ չունի: Հարցն այն է, թե ինչպես գալ և գործել նույն հարթության դաշտում` այսինքն քաղաքականության:
– Շատ ճիշտ դիտարկում եք անում: Բայց եթե մենք առաջնորդվենք դրանով, որ երբեք հնարավոր չի լինելու նորմալ գործընթացներով հակակշռել այդ բոլորին, ուրեմն մենք ոչինչ չպետք է անենք: Ես կարծում եմ, որ հնարավոր է անել: Առավել ևս, ես կարծում եմ, որ պետք է աշխատել եղած խմորի հետ: Եթե մենք ուզում ենք մի բան սարքենք և հետո ուտենք, ապահովենք մեր կենսունակությունը, եղած խմորը պետք է մշակենք, լավացնենք, դրանից մի բան սարքենք: Եթե մենք փորձենք այդ խմորը գցել, չկա այլ խմոր: Մենք կմնանք սոված: Քաղաքական խմորն այսօր այն է, ինչ կա: Դրա արտացոլումն է մեր նախկին 19 տարիների գործունեության: Ինչ-որ տեղ դա նաև մեր ժողովրդի արտացոլումն է, ժողովրդի գրկից են եկել, ժողովուրդը հանդուրժել է նրանց: Եթե ինչ-որ բան պետք է փոխվի, դա ժողովրդի օգնությամբ պետք է արվի: Բայց այսօր այդ քաղաքական խմորի մեջ կան նաև առողջ տարրեր: Այդ խմորի հետ ճիշտ աշխատել դեպքում հնարավոր է ստեղծել հակակշիռներ: Ես չեմ ուզում փակագծերը բացել, կուսակցությունների անուններ տալ և ինչ-որ կոմբինացիաներ առաջարկելով՝ ով ում հետ եթե դաշինքի մեջ մտավ հաջորդ ընտրություններին, իսկապես հնարավոր է այդ հակակշիռը ստանալ: Բայց դուք ինքներդ մտածեք. հարյուր կուսակցություն չէ այսօր դաշտում: Տեսանելիներն ընդհամենը 6-7-ն են: Սահամանադրության թելադրած դրույթների շրջանակներում, առանց վախենալու, համարձակորեն, ժողովրդի աջակցությամբ, հնարավոր է այդ հակակշիռները ստեղծել: Ես գաղտնիք չեմ բացում, նախկինում էլ հրապարակայնորեն ասել եմ. ես իմ քաղաքական ներգրավվածությունը դրան եմ միտելու, որովհետև դրա մեջ եմ տեսնում հաջողությունը: Պետք է աշխատել եղած խմորի հետ, լավացնել և նաև ընդհանուր տեսլականը հստակ դնելով, որ երկրի ապագան է և ոչ թե նեղ քաղաքական, անհատական շահերը, որ ի վերջո նույն այդ կուսակցությունները, անհատները ավելի լավ կյանք կունենան, երբ իրենց հարևանները, այն ժողովուրդը, որի մեջ իրենք ապրում, գոյատևում են, ավելի լավ պայմաններում կապրենք: Եթե մենք կարողացանք սա համոզիչ կերպով ամրագրել բոլորի մտքերում, ես կարծում եմ, որ սա բխում է և ժողովրդի և քաղաքական ուժերի շահերից և իշխանության շահերից, որովհետև իշխանություններն էլ պետք է գիտակցեն, որ այս վիճակը երկար պահելն անհնար է: Ուղղակի անհնար է: Մի օր սա կարող է պայթել: Ավելի լավ է ճիշտ պահին, ճիշտ քայլեր անելով, այդ հակակշիռների համակարգը ստեղծելով ամեն ինչ դնել իր նորմալ զարգացման հունի մեջ: Դրանից հետո ես համոզված եմ, որ ամեն ինչ լավ է լինելու:
– Հուսանք, որ ձեր կանխատեսեմները իրականություն կդառնան և հնարավորություն կլինի 2012թ-ի խորհրդարանական ընտրություններում տեսնել քաղաքական պայքար և ոչ թե ֆինանսների և մկանների: