«Ակոս» շաբաթաթերթի ստեղծման ակունքներում կանգնած՝ երջանկահիշատակ Հրանտ Դինքի մերձավորներից Քարին Քարաքաշլըի կարծիքով, սահմանների բացումը հուսախաբ չանելու վերջին պատեհ առիթն է:
Այչա Օրեր. – Ի՞նչ է ձեզ ստիպում մտածել Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորման նախաձեռնությունը:
– Երբ կողք-կողքի են դրվում հայ և քուրդ բառերը, դրանցից առաջինն ընկալվում է որպես հարց, ինչը մտածելու տեղիք է տալիս: Խոսքը Անատոլիայի ամենահին ժողովուրդների մասին է: Բոլորս ապրում ենք մի երկրում, որի անունը Թուրքիա է: Այստեղի քաղաքականությունը կարծրացնում է այդ հարցը: Երկար տարիներ Հայկական հարցը տաբու էր: Հայ ընտանիքներն այդ իրադարձությունները` իրենց կյանքի պատմությունները, փոխանցում էին սերնդե սերունդ, և այդտեղ էլ դրանք մնում էին: Հատկապես մանուկներին վախ չներշնչելու համար այդ իրադարձությունները շատ զգուշավոր լեզվով պատմում էին որպես անցյալի դեպքեր: Սակայն հանրապետության ժամանակաշրջանում ապացուցվեց, որ դրանք միայն 1915 թվականով չսահմանափակվեցին, այլ ունեցան շարունակություն, ինչպես օրինակ` 1942թ. «Ունեցվածքի հարկը»: Դա չպետք է ընկալել զուտ որպես ազգային փոքրամասնություններից անօրինական հարկահանություն, դա ուղերձ էր` «Դու այս երկրի քաղաքացին չես»: Վստահության մեծ կորուստ եղավ, շատ ցավալի հետքեր թողեց: 1955թ. սեպտեմբերի 6-7-ի իրադարձությունները դարձյալ վախի մթնոլորտ ստեղծեցին: Կիպրոսի դեպքերի, ԱՍԱԼԱ-ի ահաբեկչական գործողությունների հետևանքով այստեղ ձևավորված լարված մթնոլորտը և այդ ժամանակաշրջանում թերթերի խորագրերը ստիպում էին 1915 թվականի իրադարձությունների տաբուով ապրող հայ հասարակությանը մտածել. «Եթե փակ լինեմ, կկարողանամ ինձ պաշտպանել», և այդպիսով շարունակեց իր գոյությունը որպես փակ համայնք:
Հանրապետության տարիներին հայերը կարծես մոռացվեցին այս երկրում…
– Հայ հասկացությունը Թուրքիայում գործածվում էր որպես կարոտախտի տարր: Հակոբ անունով հորեղբայր կար, ինչ լավ ուտեստներ էին պատրաստում, ինչ լավ մարդիկ էին… Բայց ո՞ւր կորան, ո՞ւր գնացին այդ մարդիկ, ավելի ճիշտ` ինչո՞ւ գնացին: Այնքան լավ ու երջանիկ էին ապրում, ի՞նչ եղան: Սրա հետ մեկտեղ կային նաև այլ ընկալումներ, ինչպես` նրանք պոտենցիալ դավաճաններ են, ամեն պահի կարող են հարվածել թիկունքից: Ձևավորված միջավայրի համար բեկումնային դարձան 1990-ականներին քրդերի ինքնության պահանջները: Տարօրինակ ձևով այս երկու ժողովուրդների ճակատագրերը համընթաց էին: Քրդական շարժմանը զուգահեռ՝ հայ հանրության մեջ մի շարժում սկսվեց: Երբ լույս ընծայվեցին Մկրտիչ Մարկոսյանի գրքերը, պարզ դարձավ, որ Դիարբեքիրում միայն քրդեր չեն ապրել, այլև եղել են նստակյաց հայեր: Այդ գրքերն ընդունվեցին որպես փաստագրական ապացույցներ: Իսկ դրանից հետո ընկած ժամանակաշրջանում պատրիարքարանի դեմ դարձյալ զրպարտչական արշավներ սկսվեցին, և հենց այդ ժամանակ որոշվեց հայ համայնքին պատկանող և թուրքերենով լույս տեսնող թերթ հրատարակել. դա «Ակոս»-ի հրատարակման պատմությունն է: Անատոլիայում անհրաժեշտ էր ապահովել դպրոցների բացակայության պատճառով իրենց մայրենի լեզուն չիմացող հայերի համախմբվածությունը, ինքնության պահպանումը, հանրությանը բացատրել փոքրամասնությունների վաքըֆների դեմ ուղղված քաղաքական ճնշումների, տնտեսական անկման պատճառները, ինչպես նաև նպաստել Թուրքիայի և Հայաստանի միջև հարաբերությունների զարգացմանը: Մեր ասած Թուրքիա և Հայաստան տարածքները դարձյալ Անատոլիայի արդյունք են: Ինչ-որ մի երկրի հետ սահմանը փակ լինելու պես բան չէ: Իսկ երբ նույն հողերի ժողովուրդների միջև պետության հիմքով սահման եք դնում, դա նմանվում է մարդու` ինքն իրենից խռովելուն: Ինչո՞ւ եք բաժանում և ո՞ւմ համար եք սահման դնում: Այդ սահմանը ոչ թե քաղաքական, այլ մարդկային տեսանկյունից լուրջ արգելք է ստեղծում: Երբ Հրանտ Դինքը Թուրքիայի հայերի համար ստեղծում էր «Ակոս»-ը, նրա տեսլականը հետևյալն էր. «Ես թուրք եմ և հայ, գոյություն ունեցող ցանկացած հարցի լուծումն էլ իմն է, որովհետև ինքնությանս մեջ այդ երկուսի կրողն եմ»: Այդպիսով, դա հայկական ինքնության նոր ձևի պահանջ էր: Եվ հենց ինքը հնարավորություն ուներ լուծում տալու: Ես էլ նույն խմորից եմ, և այդ պատճառով դա իմ մեջ մարդկային թեմա է:
Այդ դեպքում «Ակոս»-ի մի առաքելությունը առանց Հրանտ Դինքի ավարտված կլինի:
– Բնականաբար, եթե այդ ամենի ետևում լինի Թուրքիայի հասարակությունների աջակցությունը: «Շվեյցարիան պահանջեց, Ռուսաստանը ճնշեց, Անգլիան միջնորդ դարձավ» ասելով չէ: Սրանք կարող են լինել ռեալ պոլիտիկի իրողություններ: Մենք այս գործում որտե՞ղ ենք կանգնած, հավատո՞ւմ ենք դրա ճշմարտացիությանը: Եթե այո, ապա հարկ է, որ դրանից հետո մնանք որպես քաղաքացիական հասարակություն: Իսկ եթե մնանք այդպիսին, այդ առաքելությունն իր ողջ նշանակությամբ ավարտված կլինի: Այսինքն` այդ առաքելության ավարտը կազդարարվի այն ժամանակ, երբ Թուրքիան իր մեջ կարողանա իրականացնել մի գործընթաց այնպես, ինչպես հարկն է: Մենք այսօր խոսում ենք մի Թուրքիայից, որտեղ սպանվեց Հրանտ Դինքը: Ես հիմա բոլորովին այլ` ուրախ տրամադրության մեջ կարող էի լինել: Սակայն հիմա լավագույնը, ինչ մենք կարող ենք անել Հրանտ Դինքի սպանության ողջ պատասխանատվությունը կրող երկրի համար, մխիթարանք լինելն է, վշտակցելը, գրակախառնվելն ու միասին լաց լինելը:
– Ձեր մանկության տարիները համընկնում են ԱՍԱԼԱ-ի գործողությունների ժամանակահատվածի հետ, այնպես չէ՞:
– Իրողությունն այն է, որ իմ հիշատակած իրադարձություններից յուրաքանչյուրի ժամանակաշրջանը համընկնում է հայկական ընտանիքի մի սերնդի հետ: Եթե «Ունեցվածքի հարկի» ժամանակաշրջանում ողջ է եղել տատը, ապա սեպտեմբերի 6-7-ի իրադարձությունների ականատեսն է եղել մայրը: Յուրաքանչյուր սերունդ այսպիսի մի ժառանգություն ունի: Խոսքը վախի զգացումը մեծացնող գործընթացի մասին է: Օրինակ` ԱՍԱԼԱ-ի հարձակումների ժամանակ ես սովորում էի միջնակարգ դպրոցում: Հիշում եմ վախի մթնոլորտը` հարձակում եղել է, թե` ոչ: Հայի անունը նույնացվում էր հարձակման և բացասականի հետ: Ընտանիքս ասում էր. «Եթե քեզ հարցնեն, թե ինչու այդպիսի տարօրինակ անուն ունես, նախ կասես, որ քրիստոնյա ես, իսկ հետո նոր` հայ»: Սակայն ես մտածում էի, որ իմ սերունդն առաջինն էր, ով չէր ապրել ընդհանուր ցավ:
Երբ սկսվեց «Ակոս»-ի գործունեությունը, հայ և թուրք երիտասարդներս շատ ոգևորվեցինք: Մենք տեսանք, որ հնարավոր է գտնել մի նոր լեզու, խոսել պատմությունից առանց թշնամանքի, կիսել ներկան, միմյանց հասկանալ: Դա շատ ոգևորիչ, երջանիկ գործընթաց էր, ու դրա շարժառիթը Հրանտն էր: Հրանտ Դինքի սպանությունը դարձավ իմ սերնդի գլխին եկած ամենազարհուրելի բանը: Սակայն այդ ժամանակ մենք չէին կարող մեզ շքեղություն թույլ տալ` ասելով. «Հրանտ Դինքը սպանվեց, մեր հույսը սպանվեց»: Այդ իրականության հետ մեկտեղ պետք էր ուսերին վերցնել և շարունակել նրա սկսած գործը:
– Հրանտ Դինքի կորուստը ինչպիսի՞ հետք թողեց ձեզանից առաջ այլ ցավերի ականատեսը դարձած սերունդների վրա:
– Երիտասարդ սերունդների համար շատ մեծ ցնցում չեղավ: Իսկ բոլոր այս ցավերն ապրած անցած սերունդների համար, լեզուս էլ չի պտտվում` ասեմ, վախի նոր մթնոլորտ ստեղծվեց: Նրանք դարձյալ հանգեցին այն մտքին, որ ներփակվածությունն իրականում անխուսափելի է:
Ինչպես թուրք, այնպես էլ հայ հասարակությունը խորքից ցնցվեց: Եթե Հրանտը ողջ լիներ, բոլոր հաղորդումներով խոսելու էր, ջանք էր գործադրելու այդ գործընթացի համար, մարդկանց համախմբելու էր: Սակայն նայում ենք այն Թուրքիայից, որտեղ սպանվեց նա: Եվ հենց այդ պատճառով` որպես հատուցում, պետք է աջակցել այդ գործընթացներին: Ռեալ պոլիտիկի բացն անհրաժեշտ է լցնել խղճով: Առանց խղճի խաղաղություն, հաշտեցում չի լինի, առանց խճի սահմաններ չեն բացվի:
– Հայ հասարակության օտարումն ամբողջությամբ չի կարող վերագրվել պետությանը: Ձեր կարծիքով, թուրքերն անկե՞ղծ են:
– Հունվարի 19-ից հետո ամենահուսադրողը հունվարի 23-ին Հրանտի հուղարկավորության ժամանակ մահվան թափորի ետևից հարյուր հազարավոր մարդկանց քայլելն էր: Այս երկրում բավականին շատ չբացահայտված սպանություններ լինելու պատճառով վտանգավոր կարող է լինել անգամ չակերտավոր խոսքը: Սակայն «Բոլորս հայ ենք»-ը շատ համարձակ կարգախոս էր: Այդտեղ այնպիսի մեծ համախմբվածություն կար, որ որևէ հետևանքի մասին խոսելն ավելորդ էր: Իսկ դրան հաջորդած գործընթացն այնքան հուսախաբ էր անում, այնպիսի տգեղ բաներ տեղի ունեցան, պարզվեց, թե երբ և ինչպես էր պլանավորվել այդ սպանությունը:
– Ինչպե՞ս եք թուրքերին բացատրում հայ մարդու ով լինելը:
– Սկսում եմ սկզբից: Անունը լսելիս` հարցնում են, թե «որտեղից ես», կամ էլ ասում, որ հայերը միշտ այստեղ էին, որևէ տեղից չէին եկել, սակայն ստիպված եղան հեռանալ: Մի հայ մարդու, մի Քարին տեսնելիս` վերանում է հայեր կոչվող այդ վտանգավոր«ների» ընդհանրացումը: Մարդկայնացվում, բնական է դառնում: Իհարկե տարբեր են, սակայն ինչպիսի գեղեցիկ տարբերություն: Նրանք ինչ են անում, տոները ինչպես են նշում, որն է կրոնը, լեզուն: Դա բնորոշ է հետաքրքրվող մարդկանց:
Համշեներենի և հայերենի միջև տարբերությունը շատ քիչ է
– Ճանաչում ե՞ք Անատոլիայում հայկական հետքերը:
– Ամեն բան շատ է մոռացվել, շատ է ավերվել: Սակայն երբ տեսնեք, կհասկանաք քարի ձևից, գույնից: Անգամ կարիք չկա, որ հայերեն մի բան գրված լինի, այդ աստիճան ինքնատիպ է: Բացի այդ, լքված վիճակում են: Հասկացվում է նաև այդ մենությունից: Որպես էներգիա այնտեղ է այդ պատմությունը: Կարևոր նշանակություն ունի ապրելով Ստամբուլում` տեսնել Վանն և Կարսը: Բնությունն անում է իրենը, այնտեղի այդ օդը ստիպում է մարդուն սթափվել, ստիպում է տեսնել տարբերությունը: Ընդունեք, թե ոչ, Համշենում խոսվող լեզուն հայերեն է: Երբ հանդիպում են մի համշենցի ու մի հայ, տասը րոպե հետո միմյանց հետ խոսել են սկսում: Դրանց միջև տարբերությունն այնքան է, որքան Ադրբեջանի թուրքերենի և Անատոլիայի թուրքերենի միջև:
Հայ կանայք տարիներով Սուրբ Զատկի տոնը գաղտնի են նշել
– Հայ բնակչությունն ուծացվել է Անատոլիայում, այնպես չէ՞:
– Այո, ոմանք քրդերեն գիտեն: Ժամանակին քրդական ցեղերի մեջ ապրելով` իրենց ինքնությունը մոռացած կամ ավելի ուշ դրան վերադարձածներ էլ կան: Գաղտնի ապրում են իրենց մշակույթով: Իրականում ինքնության հիմնական բաղադրիչները երբեք չեն մոռացվում: Անատոլիայում տարիներով որոշ կանայք հայտնի ժամանակներում բլիթներ էին պատրաստում ու մարդկանց բաժանում: Ոչ մարդիկ գիտեին, ոչ բլիթ ուտողները, ոչ էլ կանայք էին ասում, թե ինչի համար են թխում դրանք: Այդ կանայք 1915 թվականի դեպքերից մազապուրծ հայ կանայք էին: Հետո պարզվեց, որ գաղտնի կերպով Զատիկ են տոնում, և դա Զատկի բլիթ էր: Որովհետև նրանց բնույթն էր այդպիսին. եթե չանեին, կկորցնեին, եթե լռեին, կհիվանդանային: Բոլոր զրկանքները կրելով հանդերձ` նրանք վերջին շնչով իրենց բնույթն էին ապրում` վերածվելով իմաստուն կերպարների: Նրանց կրած ցավերն ու զրկանքները մեզ այնքան բան են սովորեցնում: Գոնե նրանց այդպես հատուցենք: Շատ հոգիներ կան երջանկացնելու: Հոգիներն էլ ապրողների չափ շատ են և ամենուր, և նրանք էլ այդ ապաքինման գործընթացի, այդ իրական համախմբման, ողջագուրման կարիքն են զգում: