Այսօր գլխավոր հարցն այն է, թե արդյո՞ք Լեռնային Ղարաբաղում ռազմական գործողություն է հասունանում: Այն դեպքում, երբ խնդիրը քննարկվում է միջազգային ասպարեզում, խնդրի կողմ հանդիսացող Ղարաբաղի հայերը, քանի որ այնտեղի վարչակազմը չի ճանաչվում, բանակցային սեղանի շուրջ չեն: Սակայն նրանց դիրքորոշումները և հարցին մոտեցումները որոշիչ են: Որովհետև Ղարաբաղի հայկական իշխանությունը, թեկուզ դե ֆակտո, հարցի սուբյեկտն է: Այսօր կծանոթանաք այդ իշխանության վարչապետ Արայիկ Հարությունյանի հետ մեր հարցազրույցում:
Կառավարության շենքը մայրաքաղաքի ամենաշքեղ շենքերից մեկն է: Արտաքինից շքեղ է, սակայն ներսից երևում են տարածաշրջանի տնտեսական նեղությունները: Հին աստիճաններով մոտենում ես կառավարության գրասենյակին: Այստեղ ժամանակը կարծես կանգ է առել 20 տարի առաջ: Հարությունյանը 1973թ. ծնված երիտասարդ քաղաքական գործիչ է: Վարչապետի հետ զրուցեցինք 1.5 ժամ: Մեր ստացած տպավորությունը հետևյալն է. ներկա փուլում Ղարաբաղի միակ ցանկությունն է լինել բանակցային սեղանի շուրջ, ստանալ իր ինքնուրույն խոսքի իրավունքը: Իսկ անկախության առնչությամբ նրանք կսկսեն պնդել այն բանից հետո, երբ ընդունվի նրանց` կողմ լինելու հանգամանքը: Եվ եթե տարածաշրջանում թեժացող մթնոլորտն իր հետ բերի ռազմական գործողություններ, այստեղ ապրող բոլորը մինչև վերջ կռվելու են…
Հարց. – Չճանաչված պետություն եք: Ինչո՞ւ եք պայքարում ոչ թե Հայաստանին միանալու, այլ անկախանալու համար:
Պատասխան. – 1988թ., երբ սկսվեց անկախության շարժումը, մարդիկ փողոց դուրս ելան «Միացում» կարգախոսով: ԽՍՀՄ-ի անկումից հետո, այդ ժամանակաշրջանի օրենքների համաձայն, քանի որ Ղարաբաղը ինքնավար շրջան էր, ուներ ինքնորոշման իրավունք: Այդ պատճառով մենք գնացինք անկախության ճանապարհով, և այդ կերպ խորհրդային օրենքը չէր խախտվում:
Հ. – Սակայն, երբ անկում ապրեց ԽՍՀՄ-ը, և նրա օրենքներն էլ վերացան, դուք չփոխեցիք ձեր նպատակը: Ինչո՞ւ:
Պ. – Շարժումը հասունանալուն պես` մեր նպատակը դարձավ ինքնորոշումը: Անկախությունը կամ Հայաստանին միանալը երկրորդ պլան մղվեց: Երբ միջազգային ասպարեզում հասնենք ինքնորոշման, մեր ժողովրդին կհարցնենք` անկախությո՞ւն է ուզում, թե՞ միացում Հայաստանին: Նրանք կկայացնեն իրենց որոշումը:
Հ. – Մի՞թե ներկա փուլում Հայաստանին միացումը ձեզ համար կարևոր ուժ ձեռք բերելու նշանակություն չի ունենա:
Պ. – Դա այդքան կարևոր հարց չէ: Ըստ էության, կրթական, պաշտպանական և տնտեսական ոլորտներում կարևոր համագործակցություն ունենք: Հայաստանը մեր անվտանգության երաշխիքն է: Այդ պատճառով միացումը բացառապես տեխնիկական խնդիր է:
Հ. – Հակառակ այն բանին, որ միմյանց հետ այդքան մոտ եք, ինչո՞ւ Հայաստանը պաշտոնապես չի ճանաչում ձեզ:
Պ. – Սա քաղաքական հարց է: Հայաստանը չի ուզում միակողմանի ճանաչում: Ուզում է, որ նախ միջազգային ասպարեզում ճանաչվենք: Հակառակ դեպքում կարծում է, որ դա կվնասի գործընթացին:
Հ. – Բավական թանկ եք արժենում Հայաստանին: Թուրքիայի և Ադրբեջանի հետ փակ սահմանների պատճառը դուք եք: Հնարավո՞ր է, որ չճանաչման ետևում թաքնված լինի պատժամիջոցների մեծացման վախը: Չե՞ք զգում, որ բեռ եք դարձել` ձեր «մեծ եղբոր» դատապարտման պատճառ դառնալով:
Պ. – Ո´չ, Մայր հայրենիքն անգին է: Ինչպիսի շրջափակում էլ լինի, թեկուզ դա տևի հարյուրավոր տարիներ, իրականում հայրենիքը տնտեսական շահերի համար չեն վաճառում:
Հ. – Ասում եք` Հայաստանը Ղարաբաղին որպես հայրենիք է դիտում:
Պ. – Միանշանակ այդպես է: Մայր հայրենիք ասելով` նկատի ունենք երկու պետություն և մեկ հայրենիք:
Հ. – Նշվում է, որ քանի դեռ չի կարգավորվել ղարաբաղյան հիմնախնդիրը, հայ-թուրքական արձանագրությունները կյանքի չեն կոչվելու: «Կարգավորում» ասվածի առաջին փուլը ենթադրում է Լաչինի միջանցքի հետ մեկտեղ Ղարաբաղի հարակից բուֆերային շրջաններից ձեր դուրս գալը: Դրան պատրաստ ե՞ք:
Պ. – Մեզ համար Թուրքիա-Հայաստան մերձեցումն ու ղարաբաղյան հիմնախնդիրը բոլորովին առանձին հարցեր են: Եթե Թուրքիան սահմանների բացման համար որպես պայման առաջ է քաշում ղարաբաղյան հարցը, պարզ է, որ սահմանները չեն բացվելու: Ղարաբաղի ժողովուրդն` առանց իր ինքնորոշման իրավունքի ճանաչման, որևէ փոխզիջման չի գնալու:
Հ. – Իսկ երբ ձեզ ճանաչեն, որո՞նք են լինելու փոխզիջումները:
Պ. – Քանի որ մեզ ոչ ոք չի հարցնում, մենք էլ դրա մասին չենք խոսում: Երբ կնստենք բանակցային սեղանի շուրջ, կխոսենք փոխադարձ զիջումների և ձեռքբերումների մասին: Մենք միայն պայքարում ենք մեր իրավունքների ճանաչման համար:
Հ. – Քննարկելո՞ւ եք Լաչինի միջանցքից և մյուս բուֆերային գոտիներից դուրս գալու հարցը:
Պ. – Ո´չ, դրանց մասին նույնիսկ չենք էլ մտածում: Մինչև չընդունեն, որ մենք որպես կողմ պետք է հանդես գանք, մեր դիրքորոշումն անփոփոխ է լինելու:
Հ. – Նման կոշտ դիրքորոշումը ձեզ չի վնասու՞մ: Սեղմված եք լեռների արանքում: Սահմանների բացումը կնշանակի նաև ձեր կյանքի երակների բացում:
Պ. – Ինչպես նշեցի քիչ առաջ, Մայր հայրենիքն անգին է: Այսօրվա մեր կյանքի պայմաններն ամենալավերից չեն, սակայն տանելի են: Մենք թույլ չենք տա, որպեսզի կշեռքի նժարին դրվի նյութականը` հայրենիքի դիմաց: Թուրք պաշտոնյաները թող տեսնեն, որ մենք արժանապատվություն ունենք: Մենք երբեք բռնազավթող չենք եղել:
Հ. – Սակայն ողջ աշխարհը ձեզ այդպես է դիտում: Քարտեզի վրա Ադրբեջանի սահմաններում եք:
Պ. – Ձեզ հետ համաձայն չեմ: Մենք մեր պայքարը սկսեցինք ոչ թե տարածքային, այլ ինքնորոշման պահանջով: Ըստ էության, դա ազատ ապրելու պահանջն է այն հողերի վրա, որտեղ ապրում ենք: Սակայն, ցավոք, պատերազմը թելադրում է իր օրենքները:
Հ. – Ազերիներն ասում են, որ դուք եք առաջինը կրակել:
Պ. – Երբ Ադրբեջանն իր տարածքում սկսեց հայաթափման քաղաքականությունը, Նախիջևանից ամբողջությամբ վերացանք: Սումգայիթում և Բաքվում նույնպես մեծ կոտորածներ եղան:
Հ. – Նույն ձևով էլ ազերիներն են ասում, թե դուք էլ այստեղ եք կոտորած իրականացրել:
Պ. – Մեկ-երկու բախում եղել է, սակայն դրանք իրականում Բաքվում կամ Սումգայիթում տեղի ունեցածների պես կազմակերպված և լայնամասշտաբ չէին:
Հ. – Դուք ժխտում եք Խոջալուի իրադարձությունները, այնպես չէ՞: Հայերն այդ գյուղում սպանել են 1300-ից ավելի ազերի:
Պ. – Խոջալուն տեղի է ունեցել 1992թ. պատերազմի տարիներին: Եղան քաղաքացիական կորուստներ: Ընդունում ենք: Սակայն քաղաքացիականների համար միջանցք էր բացվել: Ազերիները Խոջալուի մասին այլ բան են պատմում: Ինքնապաշտպանության համար ստիպված էինք վերցնել Խոջալուն:
Հ. – Դուք պատերազմական իրավիճակի մասին փորձում եք խոսել արդարանալով: 1915թ. Օսմանյան կայսրությունը նույնպես պատերազմի մեջ էր: Հայերը պնդում են, թե ցեղասպանություն է եղել, սակայն ինչո՞ւ չեն խոսում «հատուկ ռազմական դրության» մասին:
Պ. – 1915-ին պետական քաղաքականություն է եղել: Այնինչ այստեղ պատերազմի ընթացքում տեղի ունեցած բախումների ժամանակ զոհեր են եղել: Մշակված, սիստեմատիկ քաղաքականություն չի եղել:
Հ. – 1915-ը հատկապես սփյուռքահայերի գոյության կարևոր մասն է կազմում: Մենք այստեղ նման բան չտեսանք: Թե՞ ձեզ համար 1915-ը 1992-ն է:
Պ. – 1915-ը վերապրածները հիմնականում սփյուռքի մարդիկ են: Մենք նրանց հետ սգում ենք, սակայն ականատեսը չենք եղել այն օրերի: Մենք 1992-ը դիտում ենք որպես 1915-ի շարունակություն: Ազերիներն էլ այստեղ էին ցանկանում ամբողջությամբ զտել հայերին:
Հ. – Ի՞նչն է այս հողերն այսքան արժեքավոր դարձնում:
Պ. – Միայն հայրենիք լինելու իրողությունը: Իմ ողջ տոհմածառն այստեղ է: Կարող եմ ցույց տալ իմ նախնիների գերեզմանները: Ուզում եմ, որ իմ երեխան էլ այստեղ իմ գերեզմանին կարողանա աղոթք անել: Հարցրեք ազերիներին, թող ինձ մի քանի սերունդների գերեզմաններ ցույց տան, իմ բոլոր պնդումներից կհրաժարվեմ:
Հ. – Այս ամենը փոխելու համար ի՞նչ եք անում: Օրինակ` հարցի առնչությամբ տարիներով աշխատող ԱՄՆ-ի, Ռուսաստանի և Ֆրանսիայի մասնակցությամբ ձևավորված Մինսկի խումբ կա: Դրանից դուք որևէ օգուտ ստանո՞ւմ եք:
Պ. – Մենք պարբերաբար հանդիպում ենք Մինսկի խմբի հետ: Նույն բաները նրանց էլ ենք ասում: 1988 թվականից ի` վեր բոլոր ջանքերն ապարդյուն եղան, որովհետև մենք չներառվեցինք գործընթացում: Եվ եթե ասում էլ եմ, որ մի շարք բնագավառներում համագործակցում ենք Հայաստանի հետ, դա չի նշանակում, որ Հայաստանը կարող է մեր փոխարեն որոշում կայացնել: Դրա իրավունքը չունի և եթե դա անի, պետք է պատրաստ լինի հետևանքներին: Այդ պատճառով Լևոն Տեր-Պետրոսյանը ստիպված եղավ հրաժարական տալ (1998թ. Լևոն Տեր-Պետրոսյանը խոստացել էր հայկական ուժերը դուրս բերել Ղարաբաղին հարակից բուֆերային շրջաններից, ինչի հետևանքով ճնշումների ենթարկվեց և հրաժարական տվեց):
Հ. – Դուք որևէ կասկած ունե՞ք, որ Սարգսյանը կարող է առանց ձեր հավանության խոստումներ տալ:
Պ. – Ոչ, չունեմ: Առանց մեր հավանության` Ղարաբաղի հարցում որևէ զիջման խոստում չի կարող տրվել:
…
Ավերակ դարձած քաղաքի տխուր պատմությունները (Հոդված – 3)