«Միլլիյեթ» օրաթերթի հարցազրույցը «Ակոս» շաբաթաթերթի երջանկահիշատակ խմբագրապետ Հրանտ Դինքի դստեր` Դելալ Դինքի և «Ակոս»-ի հոդվածագիր Ռոբեր Քոփթաշի հետ:
– Ինչո՞ւ էիք մինչև հիմա լռում:
Դելալ Դինք (Դ.Դ.) – Չխոսելու պատճառն ընտանեկան որոշում չէ, այլ տեղի ունեցածը բառերով բացատրելու դժվարություն: «Ի՞նչ եմ խոսելու, ի՞նչ եմ բացատրելու», ավելին` «Ի՞նչ ասեմ» մտածում ու չես խոսում: Սակայն, բնականաբար, ասելու շատ բան կա, երբ ժամանակը գա, դրանք կասվեն ու ասվելու են…
– Ե՞րբ:
– Դեռ վաղ է:
– 32 ամիս է անցել:
– Սակայն մեզ համար դեռ վաղ է… Դրանից բացի, դատական գործի քննությունը դեռ շարունակվում է:
– Շատ լավ, ինչո՞ւ եք հիմա խոսում, Դելալ:
– Որովհետև եթե ավելի վաղ խոսեինք, դա միայն հորս կորստի հետ էր կապված լինելու, սակայն հիմա խոսել ենք ուզում, որովհետև մեկ այլ` շատ գեղեցիկ իրադարձություն է տեղի ունենում (եթե կարողանայիք միայն Դելալ Դինքին տեսնել այս մի քանի բառն արտասանելիս… նրա դեմքի արտահայտությունը մի քանի վայրկյանների ընթացքում արագ փոխվեց, տխուր աչքերը հանկարծ փայլատակեցին): Նրա անվանն ու պայքարին կյանք տալու համար շրջադարձային բան է տեղի ունենում: Այդ պատճառով պարուրված ենք «դրա մասին խոսելու, բոլորի հետ կիսվելու» ոգևորությամբ:
Վաղը լրանում է Հրանտ Դինքի 55-ամյակը
– Ի՞նչ է տեղի ունենում:
– Սեպտեմբերի 15-ին հորս ծննդյան օրն է:
– 55-ամյա՞կն է լրանում:
– Այո: Մենք էլ այսուհետև ամեն տարվա սեպտեմբերի 15-ին շնորհելու ենք «Հրանտ Դինք» միջազգային հիմնադրամի սահմանած Հրանտ Դինքի անվան մրցանակ:
– Իսկ ո՞ւմ եք շնորհելու այդ մրցանակը:
– Աշխարհի ցանկացած վայրում բնակվող, ցանկացած մասնագիտությամբ զբաղվող, կարծրատիպերը կոտրել փորձող, ժողովրդավարության համար ջանք գործադրող, ամեն տեսակի խտրականությունների դեմ պայքարող, ռիսկի դիմող և այդ ամենի ճանապարհին խաղաղության լեզուն երբեք չմոռացողներին…
– Գուցե դժվարացե՞լ եք այդպիսի մեկին փնտրելիս, թե՞ բոլորովին հակառակը` ձեր առջև հիմա թեկնածուների մի մեծ ցուցակ կա:
– Հավատացեք, այդպիսի մարդիկ շատ են աշխարհում, սակայն նրանց ձայնը չի լսվում: Ըստ էության, մեր նպատակն էլ հենց դա է. նման մարդկանց ասել ու խրախուսել, որ «մենք ձեր պայքարը տեսնում ենք, միայնակ չեք, մենք հոգեպես ձեզ հետ ենք»:
Ռոբեր Քոփթաշ (Ռ.Ք.) – Այսինքն` սա մի տեսակ երախտագիտության մրցանակ է… Մրցանակ` մի բան փոխելու համար ջանք գործադրած և դրա համար հատուցած, սակայն մի տեսակ անկյուն մղված մարդկանց համար և´ որպես շնորհակալություն, և´ որպես նրանց գործի գնահատանք… Քանի որ կան մարդիկ, ովքեր չունենալով համաշխարհային ճանաչում, մեծ գործեր են անում սեփական երկրում, սեփական համայնքի մեջ: Ինչպես Հրանտ Դինքն էր…
– Այդպիսի մեկին գտե՞լ եք:
Դ.Դ. – Գտել ենք, նույնիսկ` երկու հոգու. մեկը` Թուրքիայից, մյուսը` արտերկրից:
– Ովքե՞ր են նրանք:
Դ.Դ. – Այդ մասին կհայտարարվի վաղը երեկոյան, իսկ մինչ այդ գաղտնիք է, ոչ ոքի չենք ասում:
– Վաղը հավանաբար կկարդանք համացանցային մի կայքէջից…
Ռ.Ք. – Հնարավոր չէ… (ծիծաղում են)
– Իսկ ու՞մ կողմից են ընտրվել նրանք:
Ռ.Ք. – Այս տարի Հրանտ Դինքի անվան միջազգային հիմնադրամն ընտրել է ղեկավար խորհուրդ և մրցանակաբաշխության հարցերով հանձնաժողով: Այսինքն` հիմնադրամի նախագահը Ռաքել Դինքն է, մրցանակաբաշխության հարցերով հանձնաժողովի նախագահը` Ալի Բայրամօղլուն, իսկ հանձնաժողովի անդամները` Դելալը, Բեթուլ Թանբայը, Էթյեն Մահչուփյանը, Սիբել Ասնան և ես: Սակայն ուզում ենք, որ հաջորդ տարիներին այդ ընտրությունն իրականացվի միջազգային մի ժյուրիի կողմից, որի անդամները աշխարհի տարբեր վայրերում տարբեր հոգսեր ունեցող մարդիկ կլինեն:
Դ.Դ. – Մարդու իրավունքների պաշտպանությամբ զբաղվող կառույցները և հասարակական կազմակերպությունները նույնպես կարող են թեկնածու առաջադրել…
– Ինչպե՞ս են ընթանում Հրանտ Դինքի հիմնադրամի մյուս աշխատանքները, կարելի՞ է ասել` լավ է, որ ստեղծել եք հիմնադրամը:
Դ.Դ. Շատ լավ է, որովհետև հայրս մի ամբողջ շարք նախագծերից էր խոսում: «Այս ու այս բաները պետք է անենք» նման մի խոսք ուներ: Հիմա զգում եմ, որ այս նախագծերով իրագործվում է հորս ցանկությունը: Օրինակ` «Խղճի ֆիլմեր» նախագիծն է մեկնարկել, ամբողջությամբ հորս մտքերին հարիր ծրագիր է:
Հունվարի 19-ից հետո մարդիկ անընդհատ մեզ էին դիմում` ասելով. «Եկեք միասին մի բան անենք»: Եվ ահա հիմնադրամը դարձավ այն վայրը, որտեղ գալիս են «մի բան անելու անհրաժեշտություն տեսնողները»:
2010թ. հրապարակվելու է «Ատելության արտահայտություն» խորագրով զեկույց
– Աշխատանքներ եք իրականացնում «Ատելության արտահայտություն» նախագծի ուղղությամբ: Ի՞նչ է դա իրենից ներկայացնում:
Դ.Դ. – «Ատելության արտահայտությունն» իրականում աշխարհում նոր-նոր է սկսում քննարկման թեմա դառնալ: Որն է դրա բնորոշումը, իրավական կողմը, սրանք բոլորն այսօր քննարկվում են աշխարհում: Եկել է ժամանակը հասկանալու, թե որն էր այն ատելության արտահայտությունը, որի համար հունվարի 19-ից առաջ հայրս դարձավ թիրախ: Ուզում ենք հասկանալ, թե որն է, ի վերջո, ատելության արտահայտությունը, մեր ասած որ խոսքերն են մարդկանց ցավ պատճառում, ինչպիսի հետևանքներ կարող են ծնել դրանք:
– Ատելության արտահայտության համար պարտադիր չեն ծանր և տհաճ խոսքերը, այնպես չէ՞:
Ռ.Ք. – Բնականաբար: Օրինակ բերենք հայերի նկատմամբ խտրականության դեպքերից: Հնուց ի վեր հայերի հետ կապված կոպիտ ատելության արտահայտություն էր տարածված. մի կողմ թողնենք ԶԼՄ-ներին, «հայի բիճ», «հայի ծնունդ» ասող պետնախարարներ կային: Այժմ շատ արմատական մամուլի օրգանների լեզուն բավական նուրբ է դարձրել: Հիմա ոչ ոք նման խոսքեր չի գործածում և դա շատ ողջունելի է: Սակայն դեռ շարունակվում է հետևյալը. «նրանք», «հայերը», «նրանց նպատակը սա է», «հայերի իդեալը դա է» … Կարծես հայերը մեկ ընդհանուր ձև ունեն, մեկ մարդ են կամ էլ մի կետից են ուղղորդվում:
– Այսինքն` մեկ ռասայի մասին մեկ ընդհանուր կարծիք է ձևավորվում…
Ռ.Ք. – Այո, դա ընդհանրացման մի ձև է: Անգամ երկիծապատումներում, երբ մի հայ է հանդես գալու, նա անպայման պետք է խոսի կոտրված ակցենտով… Կարծես հայերը թուրքերեն ճիշտ խոսել չգիտեն…
Սա գուցե առանց ետին մտքի է արվում, սակայն այսպիսի զգայուն հասարակության մեջ լուրջ է լինում դրանց քաղաքական արտացոլումը:
– Ինչպե՞ս եք դիտարկում իրականացնում, բոլոր թերթերը առանձին-առանձին կարդո՞ւմ եք:
Դ.Դ. – Մի քանի ամիս է, ինչ սկսել ենք և շարունակելու ենք մինչև 2010թ. ավարտը: Սահմանափակվել ենք միայն էթնիկական և կրոնական խտրականությանը վերաբերող թեմաներով: Նախագծի վրա աշխատողներն օրվա ընթացքում 5-6 թերթ են ուսումնասիրում: Նաև մեծ թվով կամավորներ ունենք: Մեկ օրվա ընթացքում մոտ 30 հետազոտված հրապարակումներում հանդիպում են ցավ պատճառող ու ատելության արտահայտություններ:
– Ամեն օր ցավ պատճառող արտահայտություններ լինո՞ւմ են:
Դ.Դ. – Ամեն օր էլ մի բան լինում է:
– Քիչ տպաքանակ ունեցող ավելի արմատական թերթերո՞ւմ են լինում, թե՞ հաճախ հանդիպում եք նաև ավելի մեծ ընդգրկում ունեցող ԶԼՄ-ներում:
Դ.Դ. – Ոչ, մեծ տպաքանակ ունեցող թերթերում էլ ենք հանդիպում: Երբ մենք այս նախագծի շրջանակում արված աշխատանքները որպես զեկույց հրապարակենք, մարդիկ կտեսնեն, թե ինչպիսի վիրավորական արտահայտություններ են գործածվել մեկ այլ էթնիկական կամ կրոնական խմբի նկատմամբ` նույնիսկ եթե այդպիսի նպատակ էլ չի հետապնդվել:
Ռ.Ք. – Սա հատուկ չէ միայն Թուրքիային: Նմանատիպ արտահայտությունների կարելի է հանդիպել աշխարհի բոլոր հասարակություններում և ԶԼՄ-ներում: Մեր միակ ցանկությունն այն է, որ այդպիսի սխալը գիտակցվի, տարբերակվի և ներքուստ ընկալվի…
Շատ լավ, կարելի՞ է ասել, որ եթե ԶԼՄ-ներում նախքան հունվարի 19-ը բազմակողմանիորեն ուսումնասիրվեր ատելության արտահայտությունը, հնարավոր կլիներ ինչ-որ բան կանխել:
Դ.Դ. – Ես նման ենթադրությունների մասին ոչինչ չեմ մտածում, սակայն կարծում եմ, որ ամենքն իրենց պատասխանատվությանը քննադատորեն պետք է մոտենան: Թե ինչպես էր հայրս թիրախ դարձել, նկարագրվում է Քեմալ Գյոքթաշի գրքում: Շատ բացահայտ է, որ հորս մահը ծրագրված էր մի կազմակերպության կողմից: Սակայն դա մարդկանց չի ազատում հորս թիրախ դարձնելու գործընթացում նրան կրկին անգամ մենակ թողնելու, մեկուսացնելու պատասխանատվությունից:
Հրանտի մահվան թափորի ետևից քայլողները ցույց տվեցին, որ «իրենք այդպիսին չեն»
– Ձեր կարծիքով, հնարավո՞ր է, որ հունվարի 19-ը փոխել է ինչ-որ բան և ստիպել մարդկանց կայացնելու իրենց ներքին որոշումը:
Ռ.Ք. – Միանշանակ փոխել է և, ըստ էության, հենց դա էլ եղավ այդ կազմակերպության ծրագրի անհաջողությունը: Իմ կարծիքով, միմյանցից տարբեր տասնյակ հազարավոր մարդկանց` Հրանտ Դինքի հուղարկավորության արարողությանը մասնակցելու հիմքում այդ ճիչն էր ընկած: Այդտեղ հավաքվածներն իրենց խիղճը մաքրելու կարիք ունեին: Մեծ ինքնաքննադատություն կար, և դա նկատվում էր մամուլից մինչև հասարակության տարբեր շերտերում: Այդ հարցին արդեն մեծ թվով մարդիկ շատ ավելի զգայուն են վերաբերվում:
Եվ հենց դա է պատճառը, որ մենք ասում ենք` ինչպիսի ծրագիր էլ որ մշակվել էր Դինքին սպանելու համար, անհաջողության մատնվեց: Եվ ընդհակառակը, հունվարի 19-ից հետո ժողովրդավարացման պայքարն ավելի մեծ ուժով սկսեց տարածվել:
– Երբ նայում էիք հուղարկավորության արարողությանը, ի՞նչ էիք տեսնում:
Դ.Դ – Ըստ իս, հունվարի 19-ին մարդիկ հասկացան, թե ում են կորցրել: Սակայն մի բան ինձ շատ է անհանգստացնում. լավ բանը հասկացան մահից հետո: Մահացավ մի նպատակի համար: Մահը լավ բաների նպատակ դարձավ: Իմ կարծիքով, ժամանակն է խոսել ոչ թե մահվան, այլ` կյանքի մասին: Այսինքն` ապրող և պայքարող մարդկանց պետք է մի քիչ օգնել: Այսինքն` ապրելու ժամանակ… Որովհետև մահն ինքնին լավ բանի պատճառ չի կարող դառնալ: Կյանքն է լավ բաների պատճառ դառնում: Ապրելիս են լավ բաներ անում` ճիշտ այնպես, ինչպես արեցին հուղարկավորության արարողության մասնակիցները…
– Իսկ ի՞նչ արեցին նրանք:
Դ.Դ. – Մի ահռելի ճիչ արձակեցին: Դա «բավակա´ն է» ճիչն էր, որը ցույց է տալիս` «մենք դա´ չենք»: Սակայն պետք է, որ մենք ամեն օր ցույց տանք, որ «մենք դա չենք», ամեն օր պետք է հնչեցնենք մեր ճիչը: Ոչ թե մահվան պատճառով, ոչ թե սպասելով մինչև մեկը զոհվի: Այդ պատճառով պետք է առօրյա կյանքը դարձնել այդպիսին: Մենք խոսում ենք լուռ մեծամասնության մասին և հիմա ժամանակն է, որպեսզի այդ մեծամասնությունը խախտի լռությունը և ամեն օր ջանք գործադրի իր ձայնը լսելի դարձնելու համար:
Հայրս այս երկիրը, այս մարդկանց ավանդեց ինձ
– Երբ Ձեր հոր սպանության գործի դատալսման ժամանակ դատարանի դահլիճում տեսնում եք մի քանի հարյուր մարդու, արդյո՞ք ինքներդ ձեզ չեք հարցնում, թե «մենք այսքա՞ն ենք», «որտե՞ղ են մարդիկ»:
Դ.Դ. – Մարդկային տեսանկյունից երբեմն հարցնում եմ, սակայն գիտեմ, որ իրականում այդքանը չենք, ավելի շատ ենք: Գիտեմ նաև, որ հայրս այս հողերում ապրող մարդկանց անչափ վստահում էր և մեզ էլ այդպես է դաստիարակել: Ես նույն հոր աղջիկն եմ և վստահում եմ այս երկրի մարդկանց: Գիտեմ, որ այս երկրում ապրում են լավ մարդիկ:
– Լավ, այդ դեպքում հանդիպո՞ւմ եք այդ լավ մարդկանց, ամրապնդվո՞ւմ է Ձեր վստահությունը նրանց նկատմամբ:
Դ.Դ. – 2,5 տարվա ընթացքում հարյուրավոր այդպիսի լավ մարդկանց եմ հանդիպել: Այստեղ («Ակոս» շաբաթաթերթի խմբագրատուն) են գալիս մեզ այդ վստահությունը ներշնչել ցանկացող հարյուրավոր մարդիկ, որոնց ես երբևէ չեմ ճանաչել, որոնք հորս չեն ճանաչել, որոնց հետ որևէ կապ չի եղել: Գալով այստեղ` ասում են, որ իրենք շատ վատ են զգում տեղի ունեցածի համար, ուզում են ինչ-որ բան փոխել և գրկում ու վշտակցում են:
– Իսկ ո՞ր խմբին են պատկանում այդ մարդիկ:
Դ.Դ. – Մեզ այցելողները հասարակության բոլոր շերտերից են, տարբեր մարդիկ են… Ինչքան են ինձ զանգահարում ու ասում. «Աղջկաս անունը Դելալ եմ դրել» կամ «Երեխայիս անունը Հրանտ եմ դնում»: Եվ անպայման չէ, որ այդ մարդիկ հայ լինեն կամ քուրդ: Մեզ այցելող մարդիկ գալիս են մեր աչքերին նայելու:
– Կա՞ն մարդիկ, ովքեր ինչ-որ մի տեղ ձեր ազգանունը լսելով` փորձում են որսալ Ձեր հայացքը և ինչ-որ բան հասկացնել:
Դ.Դ. – Գրեթե ամեն օր պատահում է: Ծանոթանալիս բավական է լսեն անունս: Մեր մարդիկ գիտեն ցավակցել, միմյանց հանդիպելու ժամանակ կարողանում են դա ամենալավ կերպով արտահայտել:
Առանձին-առանձին հարաբերություններում, շփումներում այս երկրի բնակիչները շատ լավ գիտեն կիսել թե´ ցավը, թե´ ուրախությունը: Խնդիրը, սակայն, հանդիպումների և կապերի բացակայությունն է:
– Արդյոք երբևէ չե՞ք զգացել, որ ձեզ նայեն ու վերաբերվեն որպես «հանգուցյալի թողած ավանդի»:
Դ.Դ. – Ես «ավանդ» բառը չեմ սիրում: Ոչ ոք ինձ որևէ մեկին ավանդ չի թողել: Գոյություն ունի շարունակվող ժողովրդավարացման պայքար, և ես դրանում ընդգրկվածներից մեկն եմ: Սակայն մյուս կողմից հասկանում եմ, թե ինչ եք ուզում ասել: Եվ այո, զգում եմ, որ ոմանք ինձ այդպես են վերաբերվում: Դա մեր՝ անատոլիացուն բնորոշ տեր կանգնելու ձև է, և նույն նշանակությամբ կասեմ, որ նրանք էլ հորիցս ինձ են ի պահ տրվել: Հայրս այս երկիրը, այս մարդկանց շատ էր սիրում, շատ էր հավատում նրանց: Այդ պատճառով նրանցից յուրաքանչյուրին հայրս ինձ է ավանդել…
(Երբ Դելալ Դինքն արտասանում էր այդ բառերը, այնպես էինք ուզում գրկել նրան… Եվ անմիջապես մտածեցինք. «Ռաքել և Հրանտ Դինքեր, դուք ինչպիսի համարձակ և սրտացավ զավակ եք դաստիարակել…»):
Մեզ համար Թուրքիայից հեռանալը նշանակում է ոչնչանալ
– Հունվարի 19-ից հետո երբևէ չե՞ք մտածել հեռանալ Թուրքիայից:
Դ.Դ. – Պատասխանեմ իմ անունից. հունվարի 19-ին Բելգիայում էի, այնտեղ աշխատում էի: Հունվարի 19-ից հետո ամիսներով մնացի այստեղ: Որոշ ժամանակ անց սկսեցի գնալ-գալ: Եվ այդ ճանապարհորդությունների ընթացքում հասկացա, որ մարդուն իր կամքից անկախ մի միտք է պատում` «ես ինչ եմ անում այս երկրում»: Մնալով Բելգիայում` սիրտս քարանում էր Թուրքիայի նկատմամբ: Սակայն երբ Թուրքիա էի գալիս, շփվում մարդկանց հետ, հակառակ զգացողությունն էի ունենում:
Եվ հիշում էի հորս խոսքերը. թուրքերի հետ միասին ապրելն, իրականում, հայերի համար դարձավ հակաթույն: Թուրքերի համար հակաթույն դարձավ հայերի հետ ապրելը: Այս երկու ժողովուրդները պետք է գոյակցեն:
– Եթե միմյանց նկատմամբ ցասումով լցված չեն…
Դ.Դ. – Հենց այդպես է, որ կա, որովհետև ես դա զգացել եմ: Դրսում գտնվելիս ցասումս շատանում էր, այստեղ կարծես մի տեսակ ապաքինվում եմ: Չեմ ուզում ցասումով լի մարդ լինել:
– Մի խոսքով, հեռանալու միտքն ամբողջությամբ ջնջվա՞ծ է:
Դ.Դ. – Այո, սակայն եթե մի օր դարձյալ անհրաժեշտ լինի գնալ, գնալու եմ ինչպես իմ նախնիները, ինչպես հայրս էր ասում: Այսինքն` միայն ստիպված: Որովհետև այդպիսի ցանկություն չունենք: Այսինքն` եթե մենք գնանք, ոչ թե մեր կամքով ենք գնալու, այլ՝ ստիպողաբար:
– Ձեր կարծիքով, նման բան հնարավո՞ր է:
Դ.Դ. – Բոլորս միասին փորձում ենք, որ այս երկիրը բոլորի համար դառնա ազատ և արդար ապրելու հնարավորություն ընձեռող երկիր, բայց, ճիշտն ասած, ես դեռ չգիտեմ, թե մեր երկիրն ուր է գնալու: Հուսով եմ` այդպիսի բան չի լինի: Իսկ եթե դա լինի, մեզ համար այլ վայրում վերաբնակվելը ճիշտ հորս ասածի պես` մի տեսակ կյանքի վերջը կլինի:
Ես իշխանություններից ոչ թե 3-5 մարդասպան եմ ուզում, այլ` կազմակերպության
– Անհանգստություններ կան, որ Դինքի սպանության գործում առաջընթաց չի գրանցվում: Ի՞նչ եք մտածում այդ առնչությամբ:
Դ.Դ. – Կասեմ հետևյալը. եթե հիմա փողոց դուրս գաք և հարցնեք ցանկացած մեկին, թե այդ սպանության հեղինակները միայն 3-5 հոգի՞ էին, անկասկած «այո» պատասխան չեք լսելու: Ում ուզում եք հարցնենք:
– Իսկ դո՞ւք ինչ կասեք:
Ռ.Ք. – Դատական գործընթացի դանդաղ ընթացքը, ըստ իս, թույլ է տալիս ենթադրել հետևյալը. եթե դատական գործը հնարավոր լիներ փակել 3-5 հոգու մեղադրելով, դա վաղուց արված կլիներ, որովհետև ձգանը քաշողն ու նրան հրահրողները ձերբակալված են: Սակայն սխալ չէ կարծել նաև հետևյալը. արդյունքում հայ է սպանվել: Իսկ մի հայի համար որոշակի քաղաքական առճակատման գնալը ոմանց համար հեշտ չէ: Ըստ իս, սա էլ, անկասկած, իր ազդեցությունն ունի:
– Եթե գնահատելու լինեիք իշխանությունների` Դինքի հետ կապված քննությունը, ապա քանի՞ միավոր կնշանակեիք:
Դ.Դ. – «Արդարություն և զարգացում» կուսակցությունը (ԱԶԿ), միանշանակորեն, իշխանություն է, բայց միևնույն ժամանակ դեռ իշխանության պայքար է մղում. ես դա տեսնում եմ: Սակայն ԱԶԿ-ն պետք է հասկանա հետևյալը. եթե այսօր այդ իրադարձության առնչությամբ որևէ առաջընթացի չկարողանա հասնել, դա ոչ ոքի չի կարողանալու բացատրել: Այդ պատճառով որևէ գնահատական չունեմ, որովհետև գնահատելու համար նախ պետք է հաջողությունները տեսնեմ, որոնք առայժմ չեմ տեսնում:
– Իսկ եթե իշխանություններն էլ ձեզ ասեն, թե «այս երկրում մեծ է հանցագործությունների չբացահայտման հավանականությունը, բայց ես հենց հաջորդ օրը ձերբակալեցի մարդասպանին»:
Դ.Դ. – Իսկ ո՞ւմ է ձերբակալել: Ես կազմակերպությանն եմ ուզում:
– Իսկ Դո՞ւք ինչ կասեք, Ռոբեր:
Ռ.Ք. – Ես միայն մի բան կասեմ. Թուրքիայում Էթյեն Մահչուփյանի պես ԱԶԿ-ին պաշտպանող ոչ մի լրագրող չկա: Սակայն սրանից մեկ-երկու շաբաթ առաջ, երբ վարչապետը հանդիպում էր ոչ մահմեդական համայնքների ներկայացուցիչների հետ, Մահչուփյանն ասաց. «Եթե Հրանտ Դինքի սպանության բացահայտման գործում հաջողություն լիներ, ես չէի կարող իմ մեջ հաղթահարել այդ հավաքույթին չմասնակցելու որոշումը»: Կարծում եմ, որ այսքանից հետո որևէ այլ բան ասելու կարիք չկա:
Նրանք, ովքեր հոկտեմբերի 14-ին դուրս կգան մարզադաշտ, օտարներ չեն
– Ձեր կարծիքով, Հայաստանի Հանրապետության նախագահ Սերժ Սարգսյանը հոկտեմբերի 14-ին կգա՞ Թուրքիա՝ Թուրքիա-Հայաստան ֆուտբոլային հանդիպումը դիտելու համար:
Դ.Դ. և Ռ.Ք. – Արդեն պետք է որ գա, այսինքն` կգա…
– Սակայն Հայաստանում խոսակցություններ կան, որ հնարավոր է` խաղը չեղյալ հայտարարվի:
Ռ.Ք. – Դա արդեն հնարավոր չէ… Երկու երկրների արտգործնախարարություններն ամիսներով աշխատել են այդ արձանագրությունների ուղղությամբ և եկել համաձայնության: Իսկ այդ ամենը Հայաստանում և սփյուռքում ընդդիմությանը մի քիչ հանդարտեցնելու համար արված հայտարարություններ են:
– Դելալ, դուք գնացել էիք «Հրազդան» մարզադաշտ, այս անգամ Բուրսա գնալո՞ւ եք:
Դ.Դ. – Իհարկե այո:
– Ինչպիսի՞ն էր մթնոլորտը «Հրազդան» մարզադաշտի տրիբունաներում: Հակաթուրքական կարգախոսներ չէի՞ն հնչում:
Դ.Դ. – Ոչ, այդպիսի բան չկար: Բնականաբար, կողմերը երկրպագում էին իրենց թիմերին, բայց ազգայնական-ցեղապաշտական խոսք և, ընդհանրապես, կտրուկ բացականչություններ չեղան: Ընդհակառակն, ուրախ մթնոլորտ էր տիրում մարզադաշտում: Արդեն ինչ-որ բան փոխելու հնարավորության, միասին ավելի պայծառ ապագա կերտելու հույս կար:
– Ձեր կարծիքով, Թուրքիայում կայանալիք հանդիպումը նույնպե՞ս այդպիսի մթնոլորտում կանցնի:
Դ.Դ. – Եթե տրիբունաները լցված լինեն փողոցում ինձ հանդիպած բարի ու լավ մարդկանցով, բնականաբար, այդպես էլ կլինի, ինչու ոչ… Տա Աստված, անատոլիական հյուրընկալությանը միասին ականատես լինենք:
Ռ.Ք. – Բացի այդ, նրանք, ովքեր գալու են, օտարներ չեն… Նրանք այն մարդիկ են, ում տատերը մեկ դար առաջ այս հողերում խմոր են հունցել…
– Հրապարակված արձանագրությունների համաձայն` ստեղծվելու է պատմական հարցերով զբաղվող հանձնաժողով: Ձեր կարծիքով, դա դրական քայլ է՞:
Ռ.Ք. – Ըստ իս, ոչ ոք այդ հանձնաժողովից որևէ արդյունք չի սպասելու: Կարծում եմ, որ նպատակը ժամանակ շահելով այլ հարցեր լուծելն է: Այդ տեսանկյունից, բնականաբար, դրական քայլ է…
Դ.Դ. – Հանձնաժողովն իմ գործը չէ: Ուզում են, թող ստեղծեն հանձնաժողով, ուզում են, թող մեկ դար էլ նստեն ու քննարկեն: Ինձ համար միակ կարևոր բանն է այն է, որ այս երկու ժողովուրդներն արդեն սկսեն միմյանց հետ խոսել: Բոլորն էլ, ըստ էության, իրենց անցյալի մասին իրենց պապերից են լսել: Նրանք միմյանց հետ իրական երկխոսություն կարող են ծավալել: Թող սահմանները բացվեն, այդ մարդիկ սկսեն գալ-գնալ և միմյանց հասկանալ:
– Պատկերացնո՞ւմ եք` սահմանների բացման օրը լինի 2010 թվականի հունվարի 19-ը:
Դ.Դ. – (Դելալը ժպտում է, և մի պահ աչքերն արցունքոտվում են: Հետո ցածր ձայնով ասում է, որ… ) Հիանալի կլինի:
– Դուք մի հոդված եք գրել, որում նշում եք. «Հայրս դեռ պառկած է այն մայթին, եթե մեկը ձեռք մեկնի, վեր կկենա»… (Այդ ընթացքում Դելալ Դինքը դժվարանում է խոսել, սակայն այդ մասին Ռաքելի հետ խոսելը նույնպես դժվար է) Եթե հունվարի 19-ին սահմանը բացվի, ձեր կարծիքով, նա վեր կկենա՞ մայթից:
Դ.Դ. – (Նախ երեխայի պես ճոճում է գլուխը, հետո նորից ցածր ձայնով… ) Վեր կկենա… Այդ մարդկանց չի նեղացնի, ոչ ոքի չի նեղացնի, բոլորովին չի կոտրատվի, անմիջապես վեր կկենա մայթից:
– Այդ դեպքում անհրաժեշտ է, որ մինչև նոյեմբերի 19-ը երկու երկրների խորհրդարաններն էլ վավերացնեն արձանագրությունները:
Դ.Դ. – Թող վավերացնեն… Մենք էլ կգնանք և բոլորս միասին սահմանի մոտ կհավաքվենք: Բոլորս կգանք:
Հորս ամենակարևոր առանձնահատկությունն անատոլիացի լինելն էր
– Համայնքում մեկ ուրիշ Հրանտ Դինք չկա՞:
Ռ.Ք. – Ոչ, Հրանտ Դինքը մեկն էր: Եվ հավանաբար նրա նմանն այլևս չի լինի: Եթե օրինակ հինգ հոգի էլ հայ-թուրքական խնդիրների մասին խոսեին, բեռը կիսեին, Հրանտ Դինքը հավանաբար թիրախ չէր դառնա: Չէր լինի միակ հայտնի հայը, նրա դեմքն այդքան ճանաչելի չէր լինի: Եվ հավանաբար մարդկանց համար շատ ավելի նորմալ կլիներ, եթե ոչ թե միայն մեկը խոսեր հայերի մասին, այլ հայերը խոսեին իրենք իրենց մասին:
Ձեր կարծիքով, ո՞րն է Հրանտ Դինք լինելու գաղտնիքը:
Ռ.Ք. – Իմ կարծիքով, Հրանտի տարբերությունն այն էր, որ նա առանց կողմնապահության քննադատում էր թե´ պետությանը, թե´ սփյուռքին, թե´ հայերին, թե´ քրդերին: Բոլորը հասկացան, որ նա այդ հարցում անկեղծ էր:
Դ.Դ. – Ըստ իս, ամենակարևոր առանձնահատկությունն անատոլիացի լինելն էր: Այո, մտածում էր, սակայն միշտ մտքն ու սիրտը միասին էին: Զգում էր և միևնույն ժամանակ մտածում, թե ինչ էր զգում դիմացինը հարցի առնչությամբ…
– Մեր կարդացած տարբեր հոդվածներում Ձեր հոր հետ կապված միշտ «մեծ թևեր» արտահայտություն է գործածվում: Ձեր կարծիքով, ո՞րն է դրա պատճառը:
Դ.Դ. – Առաջինը` մեծ սիրտ ուներ: Երկրորդը` հայրս իրականում ֆիզիկապես գրկում էր մարդկանց: Հաճախ էր գրկում, համարձակ փաթաթվում էր նրանց:
Նախկինում ասում էին, թե «որտեղից եկաք», իսկ հիմա` «ինչպես եք ապրում»
– Հունվարի 19-ը ի՞նչ փոխեց համայնքում:
Ռ.Ք. – Համայնքը մեկ ընդհանուր ամբողջություն չէ: Մեկ կենտրոնից չի ուղղորդվում: Անհատներից ու ընտանիքներից է բաղկացած: Այդ պատճառով մի քանի տարբեր միտումներ կան: Երիտասարդ սերնդից շատերը քաղաքականության կամ մշակույթի բնագավառում են գործում, ուզում են նոր խոսք ասել: Շատացել է այն մարդկանց թիվը, ովքեր ուզում են, որ համայնքը սահամանփակ չլինի: Եվ ընդհակառակը, կան մարդիկ, ովքեր ուզում են, որ համայնքն իր գոյությունը շարունակի փակ ձևով: «Տեսեք ինչ եղավ, մեկը խոսեց և գլխին ինչ եկավ: Այդ պատճառով մենք պետք է նախկինի պես լուռ մնանք: Մենք, ըստ էության, հայ ենք: Մեր անունը մեզ համար մեղք է». այսպես մտածող հատված կա: Իրականում դա նոր բան չէ, տասնյակ տարիներ գոյություն ունեցող մի զգացում:
– Անգամ կան մարդիկ, ովքեր ասում են, թե «Ակոս»-ը չպետք է թուրքերեն հրատարակվի, այնպես չէ՞:
Ռ.Ք. – Այո, այդպիսի մի մտաուղղվածություն դեռ շարունակվում է:
– Հունվարի 19-ից հետո եղա՞ն հայեր, ովքեր սկսեցին չգնել «Ակոս»-ը:
Ռ.Ք. – Նրանց թիվը շատ չէ, բայց մահազդից հետո դեռ կան մարդիկ, ովքեր չեն ուզում տպագրվել «Ակոս»-ում: Խոսակցություններ կան, որ անգամ հայերի դռների վրա պիտակներ են փակցվում: Այստեղ կարևորը ոչ այնքան դրանց փաստացի լինելն է, որքան այն, որ մարդիկ անհանգստանում են նման խոսակցություններից: Ի վերջո շատ փոքր և վախի մթնոլորտում ապրող, ամբողջությամբ իր մեջ ներքաշված համայնք է:
Սակայն հունվարի 19-ից հետո որոշ մարդիկ հավատացին այդ պատիճը պատռելու անհրաժեշտությանը: Հունվարի 19-ը որոշ հայերի ցնցեց, նրանց հասկացրեց, որ «ժամանակն է, որպեսզի մենք էլ խոսենք»:
– Սակայն պատիճն ամբողջությամբ հնարավոր չեղա՞վ պատռել:
Ռ.Ք. – Դա, իմ կարծիքով, միշտ անհաղթահարելի երկվություն է մնալու: Ինչպես Թուրքիայի բնության մեջ առկա են միմյանց հետ մշտապես առճակատող հակասություններ, այնպես էլ հայկական համայնքում նկատվում են նմանատիպ շարժընթացներ:
Դ.Դ. – Դրանից բացի, կեղևը կոտրելու համար այդ մարդիկ պետք է տեսնեն, որ այս երկիրը ժողովրդավարական է: Այս երկրի ժողովրդավարացումն է անհրաժեշտ, որ այդ և մյուս կեղևները հնարավոր լինի կոտրել:
– Ինչպիսի՞ն է թուրքերի վերաբերմունքը համայնքին, դրանում որևէ փոփոխություն տեղի ունեցե՞լ է:
Ռ.Ք. – Մի օրինակ բերեմ. ինձ քիչ թե շատ ճանաչող ծանոթներս նախկինում «Դուք որտեղի՞ց եք եկել, Հայաստանի՞ց» նման հարցեր էին տալիս: Սակայն այդ անիմաստ հարցերն այժմ բոլորովին փոխվել են: Հիմա, օրինակ, ավելի շատ հարցնում են, թե «Ինչպե՞ս եք կարողանում այստեղ ապրել»: Նշանակում է` առկա է պատկերացում, որ կյանքն այստեղ մեզ համար շատ հեշտ չէ: Բնականաբար, կան նաև ազգայնական հայացքների տեր մարդիկ: Սակայն մեծ թվով մարդիկ արդեն այլ կերպ են մտածում:
– Թուրքիայից հեռանալու միտքը հունվարի 19-ից հետո շա՞տ էր պտտվում համայնքում:
Ռ.Ք. – Ոչ, սակայն կասեմ հետևյալը. ես իմ ողջ կյանքում Թուրքիայից հեռանալու մասին չէի մտածել: Սակայն առաջին անգամ այդ մասին մտածեցի հունվարի 19-ից հետո: Այն ժամանակ ինքս ինձ ասացի` նշանակում է՝ դա իմ դեպքում նույպես հնարավոր է: Ինչպես որ նախկինները չեն դիմացել, այնպես էլ ես` կարող եմ մի օր վեր կենալ ու գնալ: