1915-ին իր ընտանիքը կորցրած աղջնակի՝ Թուրքիայից Հալեպ ձգվող ճամփորդությունը մի ճիչ է, որը լսվում է «ցեղասպանություն» եզրույթի շուրջ ձևավորված դիվանագիտության մյուս կողմից: Այդ փոքրիկ աղջկա պատմությունը պատմեց նրա թոռնուհին` Սալբի Ղազարյանը, ով մի ժամանակ զբաղվում էր Հայաստանի և Թուրքիայի միջև դիվանագիտական հարաբերություններով…
«Անձամբ ես ներողություն չեմ ակնկալում: Պահանջում եմ հանցանքի ընդունում: Ինձ համար կարևորը երեք հազարամյա գոյությանս ընդունումն է:
Այդ ժառանգության, գոյության, արժեքների շարունակությունը»։
Ահա այսպես է պատասխանում Սալբի Ղազարյանը «Արդյո՞ք սպասում եք ներողություն Թուրքիայից» հարցին:
Սալբի Ղազարյանը ՀՀ նախկին արտգործնախարար Վարդան Օսկանյանի հիմնադրած, Երևանում գործող Սիվիլիթաս հիմնադրամի տնօրենն է: Ժամանակին եղել է Օսկանյանի խորհրդականը Հայաստանի արտաքին գործերի նախարարությունում:
«Հրանտ Դինք» և «Հենրիխ Բյոլլ» հիմնադրամների համագործակցությամբ կազմակերպված «Հայաստան-Թուրքիա լրագրողների երկխոսություն» ծրագրի շրջանակում այցելել էինք Երևան, որտեղ էլ հանդիպեցինք Սալբի Ղազարյանին:
Մինչև Հալեպ ձգվող պատմություն…
Երկար տարիներ Թուրքիայի հետ դիվանագիտական հարաբերություններով զբաղվող Սալբի Ղազարյանը մեզ հետ հանդիպման ժամանակ չէր գործածում դիվանագիտական նուրբ և կշռադատված նախադասություններ: Ղազարյանը, ում արմատները հասնում են Մուշ, Կեսարիա և Գյուրուն, պատմում էր իր կյանքում առանձնահատուկ տեղ գրավող, իր տատի մասին: Սալբիի տատն իր ընտանիքը կորցրել էր 1915-ին, իսկ երբ 12 տարեկան էր, մի հայ վաճառական նրան գնում է իրեն ապաստան տված թուրք ընտանիքից: «Տատս, հավանաբար այդ նույն վիճակում հայտնված շատերի պես, կարող էր մնալ 12 տարեկանում իր հետ ամուսնացած հայ վաճառականի հետ», շարունակում է Ղազարյանը։ «Սակայն նա ամեն ինչ թողեց և փախավ Հալեպ: Գնալուց առաջ մայրս արդեն ծնվել էր, և մանկահասակ տատս ու մայրս ապաստան են գտնում Հալեպի որբանոցներից մեկում»:
Սալբի Ղազարյանն էլ մանկությունն անց է կացրել Հալեպում: Պատմում է, որ գաղթում են Միացյալ Նահանգներ 1964-ին, երբ 10 տարեկան էր…
«Տատս արաբերեն, քրդերեն և հայերեն էր խոսում, սակայն կարդալ-գրել չգիտեր։ Ես էի նրան կարդալ-գրել սովորեցնում: Երբ մեզանից մեկի ծննունդն էր լինում, ասում էր. «Ծննդյանս տարեթիվը չգիտեմ»: Երբ գրպան չունեցող զգեստ էինք հագնում, հարցնում էր. «Ճանապարհին մի բան գտնես, որտե՞ղ ես դնելու»: Նա ամբողջովին անապատի մարդ էր: Ես միայն մանկական հուշեր ունեմ, իսկ տատս ապրել է այդ ամենը: Նրա հուշերն իմ կյանքում մեծ ազդեցություն են թողել»:
Շփման եզրեր եմ փնտրում:
Պատմություն ուսումնասիրած Սալբի Ղազարյանը զրույցներ է ունեցել 1915-ը վերապրածների հետ: Ասում է, որ իր համար բեկումնային է եղել 1988 թվականը, երբ հանդիպել է Թաներ Աքչամի հետ։
«Երբ ծանոթացա Թաների հետ, տատիս նոր էի կորցրել: Թաները հայերին շատ լավ գիտեր, շատ ուշադիր էր իր մտքերն արտահայտելիս: Նրա հետ զրուցելիս՝ հասկացա, որ երկու հասարակությունները կարող են հասկանալ միմյանց, կարող են խոսել միմյանց հետ: Մտահոգություններս պատմեցի նրան: Դրանից հետո «շփման եզրեր» գտնելը դարձավ իմ կյանքի հիմնական նպատակներից մեկը»:
Հարցնում եմ Ղազարյանին. «Ներողությունը անձնական տեսանկյունից ի՞նչ է նշանակում Ձեզ համար»: Այդ հարցին պատասխան տալու համար Ղազարյանը պատմեց իր աղջկա մասին։
«1980-ականներին զրույցներ էի անցկացնում ցեղասպանությունը վերապրածների հետ։ Երբ նրանց հարցնում էի. «Եթե ամեն ինչ փոխվի, ետ կվերադառնա՞ք», միշտ նույն պատասխանն էի ստանում. «Իսկ ո՞ւր կարող եմ գնալ»: Մի օր աղջկաս հետ Հալեպ ու Լիբանան եմ գնալու: Ես էլ ուզում եմ տեսնել տատիս անցած ողջ ճանապարհը, ուզում եմ տեսնել, թե ինչպես է հասել որբանոց: Ինձ համար կարևոր է, որ աղջիկս իմանա, թե որտեղից է՝ մշեցի՞ է, թե՞ վանեցի: Անձամբ ես ներողություն չեմ ակնկալում, չեմ պահանջում: Սպասում եմ, որ հանցանքը ճանաչվի: Մյուս կողմից կարևորն այն է, որ իմ երեք հազարամյա գոյությունն ընդունվի: Շարունակվեն այդ ժառանգությունը, գոյությունը, արժեքները: Միայն ցեղասպանությունը չէ, որ հերքվում է, այլև` մեր պատմական անցյալն ու գոյությունը»:
Ֆիլմ, որի վերջը գիտենք:
«Յուրաքանչյուր դիվանագիտական գործընթացի վերջում պետք է լինի հաշտեցում և ճանաչում», ընդգծում է Սալբի Ղազարյանը` անդրադառնալով արձանագրություններին։ «Իրականում դա մի ֆիլմ է, որի վերջը գիտենք: Սակայն դերասանները, այսինքն` դիվանագետները, ձևացնում են, թե դրա մասին չգիտեն: Այդ պատճառով էլ ստեղծեցին մի փաստաթուղթ, որը չէր աշխատելու»:
Այս խոսքերից հետո «բայց» ասելով` Ղազարյանը շարունակում է. «Ինչպես ասում են ամերիկացիները, սենյակում մի մեծ փիղ կա և ոչ ոք դրա մասին չի խոսում: Այդ փղին չեն տեսնում կամ էլ չեն ուզում տեսնել»:
Իսկ թե ֆիլմի վերջում ինչ պետք է լինի, նրա համար շատ պարզ է։
«Ես սպասում եմ, որ Թուրքիան մերժելու է Օսմանյան իշխանության հանցանքը ճիշտ այնպես, ինչպես հայերն ու մյուս պետությունները տեղի ունեցածն ընդունում են որպես ցեղասպանություն, որպես հանցանք և ճանաչում ու դատապարտում են այն: Իսկ մի՞թե Թուրքիայում, որտեղ լեզվից սկսած մերժվում է օսմանյան ժառանգության մեծ մասը, հնարավոր չէ ճանաչել և քննադատել այդ հանցանքը»:
Պատմություններ, որոնք մեկ նախադասության մեջ չեն տեղավորվում
Ի պատասխան այն հարցին, թե ապրիլից ի վեր «սառեցված» արձանագրությունների ընդունումը երկու երկրների հարաբերություններում առաջընթաց ապահովելու համար օգտակար կլինի, թե` ոչ, Ղազարայանն ասում է.
«Ընդհանրապես բոլոր արձանագրությունները կարող են ստորագրվել ավանդական ձևով: Ավանդական արձանագրությունները հիմնվում են դիվանագիտական հարաբերությունների միջազգային նորմերի և սկզբունքների վրա, որոնք են կողմերի տարածքային ամբողջականության նկատմամբ հարգանքը և ներքին գործերին չմիջամտելը: Հայաստանի և Թուրքիայի միջև պետք է ստորագրվեին այդ սկզբունքների և բնականաբար սահմանների բաց լինելու վրա հիմնված արձանագրություններ: Միայն արձանագրությունների ստորագրումից և ընդունումից հետո է հնարավոր երկու ժողովուրդների միջև որևէ այլ հարցի քննարկումը, ներառյալ ցեղասպանության ճանաչումը»:
Ղազարայանն իր խոսքը եզրափակում է տատին հիշելով.
«Բայց եթե երկու էջանոց արձանագրությամբ փորձ է արվում տատիս և միլիոնավոր մարդկանց պատմությունը, մեկ նախադասության մեջ սեղմելով, մի կողմ թողնել, դա անըդունելի է և առաջընթաց չի կարող ապահովել»: