“Իմ տատը” գրքում (“My Grandmother”, Verso Books հրատարակչատուն, 2008 թ.) Ֆեթիյե Չետինը ներկայացնում է իր տատի պատմությունը` միաժամանակ նաև պատմելով իմ տատի մասին: Պարզվում է` զարմուհիներ ենք եղել, ում ծննդյան օրվանից բաժանել են իրարից:
Արևելյան Թուրքիայում` Անատոլիայում բնակվող մի երիտասարդ աղջիկ, ում բռնությամբ բաժանել են ծնողներից վաղ տարիքում` այնքան վաղ, որ չի հիշում: Դա նրա տատի պատմությունն է: Բայց նաև իմ տատի պատմությունն է: Երկուսն էլ կրթություն չեն ստացել: Երկուսն էլ մասնագիտություն չեն ունեցել, եթե չհաշվենք տատիկի կոչումը:
Առնվազն ֆիզիկապես փրկված այդ մանկիկներին մեծացրել են նրանց գերեվարած բարի մարդիկ, մինչդեռ նրանց ծնողները հարկադրված հայտնվել են բռնագաղթի ճանապարհին:
Երեխաները հասակ են առել: Մեծացել են անապատում, բայց չեն մոռացել իրենց մայրերի և հայրերի անունները: Չեն մոռացել իրենց սեփական անունները` անուններ, որ ճչացել են ծնողներն` իրենց բռնությամբ բաժանելու պահին: Չեն կորցրել հույսը, որ երբևիցե աշխարհի մի անկյունում կվերամիավորվեն:
Ճակատագիրը, սակայն, նրանց չէր ժպտալու: Տատիս ծնողների հետքն անհետ կորել էր: Տատիս մեծացրել էր մի ընտանիք, որն ավելի ուշ նրան պետք է վաճառեր հայ առևտրականին: Սիրիայի անապատները հատելուց և Հալեպի որբանոցում հայտնվելուց հետո նա պետք է նոր կյանք կառուցեր իր, դստեր և սփյուռքահայության համար, որի ներկայացուցիչներ էին այլևս նաև իրենք:
Ֆեթիյե Չետինի տատին` Սեհերին, ամուսնացրել էին նրան որդեգրած ընտանիքի արու զավակի հետ: Նրա պարագայում վերամիավորումը հնարավոր էր: Սակայն, իմանալով հանդերձ, որ վաղուց կորած մայրն ու հայրը գտնվում են ոչ այնքան հեռավոր Հալեպում, Սեհերը, կամ Հրանուշը, չհանդգնեց ամուսնու և վերջինիս ընտանիքի պատիվը վիրավորելու հաշվին ուղևորվել Հալեպ և վերագտնել ծնողներին և քույր-եղբայրներին, չնայած որ Հալեպը յոթ սարի հետևում չէր: Նա կրկին կորցրեց ընտանիքը, այս անգամ` ընդմիշտ: Պատասխանատվության այս վեհ, ոմանք կասեին անգամ` ավելորդ զգացումը, կարող էր պատմության այլ վերջաբանի հանգեցնել:
Փոխարենը, տեղի էր ունեցել հետևյալը. նվիրված և սիրող երեխաներ ու թոռներ մեծացնելուց հետո, երբ մոտնում էր պատմությունն իր հետ գերեզման տանելու ժամանակը, Սեհերը, կամ Հրանուշը, իր գլխով անցածը պատմեց թոռանը: Պատմեց` մասամբ հույս փայփայելով, որ նույնիսկ այդքան ժամանակ անց դեռ կարելի էր գտնել ընտանիքի որոշ անդամների: Պատմելու հիմնական նպատակը, սակայն, անցյալի հետ հաշվի նստելն էր այնպես, ինչպես վարվում է մեզանից յուրաքանչյուրը “հաշվեմատյանները” վերջնականապես փակելուց առաջ:
Սփյուռքի պատմաբանները հասկացել էին,որ վերապրողները, ովքեր տասնամյակներ շարունակ չէին խոսել, այլևս ունկնդիրների էին փնտրում, որպեսզի պատմեն իրենց անհավատալի, անհավանական պատմությունները:
Զրկանքների, պայքարի և գոյատևման իրենց պատմությունը վերհիշել և ներկայացրել են մոտ 2000 վերապրողներ` Ֆրանսիայից մինչև Կանադա և ԱՄՆ: Ոմանք անիծել են թուրքերին, մյուսները` կարոտով հիշել կողք-կողքի` որպես հարևաններ ապրելու օրերը: Մեծ մասը, սակայն թե մեկը, թե մյուսը:
Ոչ մեկը չի հիշել այն մոտ երկու միլիոն թուրքերին, ում պապերի և տատերի պատմությունները նման են Հրանուշի պատմությանը:
Հրանտ Դինքն ասում էր, որ շաբաթը մի քանի հեռախոսազանգ էր ստանում թուրքերից, ովքեր հենց նոր էին պարզել, որ իրենք էլ են ի վերջո հայեր: Զանգահարողներից մեկը Ֆեթիյե Չետինն էր եղել. վերջինս մարդու իրավունքների պաշտպան էր` միաժամանակ նաև Հրանտի շահերի պաշտպանը:
Ֆեթիյե Չետինի` Հրանտին պատմած պատմությունը զետեղված է այս ոչ հաստափոր, 100 էջանոց գրքում: Գիրքը գեղեցիկ անգլերենի է թարգմանել Մորին Ֆրիլին, ով նաև Օրհան Փամուկի թարգմանիչն է: (Ֆեթիյե Չեթինի այս գիրթը թարգմանվել է և արևմտահայերեն և արևելահայերեն): Յուրատեսակ այս խոստովանության մեջ հեղինակը խախտում է լռությունը` խոսելով բոլորին հայտնի ՙգաղտնիքի՚ մասին. մի քանի սերունդ առաջ Թուրքիայում հայեր են բնակվել, և նրանց ժառանգները դեռ ապրում են Թուրքիայում: Դա ուղերձ է Անկարային:
Գիրքը քաղաքականության և գաղափարախոսության մասին չէ: Երկու կանանց պարզ պատմություն է սա. իննսունն անց ծեր կինը խախտում է լռությունը միայն այն ժամանակ, երբ հասկանում է, որ այլ տարբերակ չունի, իսկ նրա քաջարի թոռնուհին վճռում է խախտել լռությունը, որն այլևս հնարավոր չէ պահպանել: Ուրիշ ինչպե±ս բացատրեր քույրերին և նրանց դուստրերին, թե ինչու էր տատը գարնանը թխում այդ հետաքրքիր քաղցր հացը` Զատիկի չորեգները, որ կորուսյալ կյանքն էին հիշեցնում իրեն: Ուրիշ ինչպե±ս արձագանքեր հեռախոսազանգին, որ ստացվեց Ամերիկայից, երբ Հրանուշի մահվան լուրը տպագրվեց ստամբուլյան “Ագոս” օրաթերթում և 10,000 մղոն հեռու ընթերցվեց կենդանի մնացած ծնողների նոր երեխաների կողմից` ծնողներ, ովքեր տեղափոխվել էին օվկիանոսի այն կողմը, բայց երբեք չէին մոռացել այս ափին թողած իրենց դստերը:
Լռությունն այլևս խախտվել է: Ֆեթիյե Չետինի սերունդը հետևելու է Հրանտ Դինքի կոչին` խոսելու միմյանց հետ և լսելու միմյանց: Զոհերի ժառանգները` Սփյուռքի այսօրվա սերունդը, այժմ արդեն պետք է արժանապատվություն, խոսելու և լսելու ունակություն դրսևորի:
Սալբի Ղազարյանը “Armenian International Magazine”-ի նախկին խմբագիրն է և հրատարակիչը: Այժմ նա Երևանում գտնվող “Սիվիլիթաս” հիմնադրամի տնօրենն է: 2001-2008 թվականներին զբաղեցրել է Հայաստանի Հանրապետության արտաքին գործերի նախարարի հատուկ օգնականի պաշտոնը: